Foto: BYLIS
FOTO:AMANTIA 
- Bylis në kodrat e Mallakastrës ,Amantia në kodrën e Kudhës – Gërhotit dhe në më gjer dhe më tej në kodrinat e Shpiragut janë rrënojat e Dimalit…/
Nga Gëzim Llojdia/
1.Hapësira ilire ka pasur një shtrirje të madhe ajo ishte diellore me flakërimën e saj se fshinë dot , e tejmbushur me shkëlqim ëndërrimtar,erdhi dhe u rrudh nga të gjata, të rënda pushtime. Pranë vendosjes së drejtimit té lindjes sé diellit,perëndimet e trishta mbeten pas té harruara,e filloi dhe e mbaroi çdo eklips pushtimi. Nuk di c’emër mund të ketë ky errësim,i ndjeshëm,i pazë pranë më vjen,çdo trajtë e dukshme e nis mjegullimin. Tè fundit zhurma tè shekujve u mbyllèn vetvetes,dielli struket lartësive duke pëshpëritur,nuk ka gjallëri dhe zëra kumbues. Gjurmët ende të trishta .Themele që nuk zhduken kollaj. Brenda meje dhe gjithë stërnipërve të ilirëve,fle një mall i pashuar,asgjë s’mund ta fikè duke sjellè stuhi,një flakërim i heshtur shtrihet duke fluturuar .Ku gjenden qytetet tona ilire të lodhura nga koha,nga luftërat,nga pushtimet nga fqinjët,nga marrëzitë ,nga djallëzitë,nga mizorit nga gjylet,tanket,pusit,mërit?
Ato aty janë ende nëntokën tonë. Rimèshirohen nè çdo ditè tè re,në cikël rrjedhshmërie e hapur nè mënyrë tè pashtershme .Janë ura lidhëse e brigjeve tè largëta,qè koha i largoi duke i lënë nè hije,një udhè e padukshme i përpin hapat. Lundroj i heshtur udhëtimit tè nisur,kudo shpërndahem nè çdo ditè dhe natè .Pas meje mbetèn hapat që kumbojnë,ngatërruar drejtime dhe zëra tè largët,fluturimthi drejtimet ikin dhe vijnë. Nuk mundem tè mbeten ylli i shuar,që heshtjes së saj pluhuroset,gjithmonë do të rishfaqen pak e nga pak aq sa të formojë hartën e tyre të plotë si në kohën e saj.
2.Bylis në kodrat e Mallakastrës ,Amantia në kodrën e Kudhës – Gërhotit dhe në më gjer dhe më tej në kodrinat e Shpiragut janë rrënojat e Dimalit.Arkeologët austriakë që kanë kontribut në disa zbulime të rëndësishme në fillim shekullin e shkuar.Kanë identifikuar edhe gjurmët e Dimalit. Cila ishte origjina.Ai ishte austriak apo ballkanas më pas ka emigruar në Austri? Kush ishte arkeologu, që përmend Dimalin?Një austriak, thonë burimet shqiptare. Në botimin e “ Iliria” të vitit 1972 arkeologu shqiptar, Burhan Dautaj,shkruan: Midis shume qendrave dhe vendbanimeve antike to krahinës se Mallakastrës përmendet edhe Kalaja e Krotines, e sinjalizuar qysh në fund të luftës se parë botërore nga arkeologu austriak K. Prashniker. Kush është dhe nga e ka origjinën arkeologu Camilo K. Prashniker?Në fakt ai është një slloven,pra një ballkanas.të dhënat që gjejmë përputhen në mënyrë identike me ato që ka Prashniker. (Camilo Praschiker)Kamilo Prašnikar (arkeolog slloven dhe dijetar, lindur në Tetor 18, 1884, Vjene.Vdiq në Vienë. Kamilo Prašnikar është i biri i arkitektit slloven A. Prašnikar, ishte një arkeolog i njohur, profesor universitar në Vjenë dhe anëtar i Akademisë së Shkencave në Vjenë. Prašnikar, ndër të tjera, ka udhëhequr gërmimet arkeologjike në vendet në Shqipëri, Mal të Zi dhe më pas edhe në Anadoll dhe Zollfeld. (Slovenski biografski leksikon 1925-1991) dhe vijon më tej kjo skedë.
Skeda e këtij arkeologu është:
Kamilo Prašnikar
Lindja -18 tetor 1884 Vjenë.
Vdekja-1 October, 1949
Profesioni -arkeolog
Akademik,Prof në Universitetin e Vjenës.
Të dhëna të tjera që përmendin këtë autorë thonë:Camillo Praschniker (i lindur më 13 tetor 1884 në Vjenë; 1 October, 1949) ishte një arkeolog klasik austriak. Pas studimeve klasike në Universitetin e Innsbruck, Vjenë dhe Berlin nga vitet 1902 deri 1908, të cilën ai e përfunduar në Innsbruck në vitin 1908 me një doktoraturë, udhëtoi Praschniker për vitin 1910 me një grant nga Instituti Arkeologjik Austriak të Mesdheut dhe ishte më pas asistent i Emil Reisch në Universitetin e Vjenës. Nga viti 1912 në 1920 ai ishte sekretar i Institutit austriak Arkeologjik. 1914 në Vjenë për arkeologjinë klasike. 1913-1914 ai mori pjesë në gërmimet në Sikem në Palestinë, 1916, ai mori pjesë në një ekspeditë shkencore në pjesët e pushtuara të Austro-Hungaria të Ballkanit (Mali i Zi, Shqipëri).
1922 Praschniker i Prof i asociuar në Universitetin e Vjenës, një vit me vone,profesor në Universitetin gjerman në Pragë, ku ai ishte dekan 1929-1930. Në vitin 1930 ai shkoi në Universitetin Jena, në të njëjtin vit kthehet në Vjenë, ku ai ishte profesor i parë i asociuar. 1934 profesor. Në vitin 1935 ishte Drejtor Nderi i Institutit austriak Arkeologjik. Praschniker ishte anëtar i Institutit Arkeologjik Gjerman, që nga viti 1932 që nga 1937 Anëtar i Akademisë Austriake të Shkencave, që nga viti 1914, .Ai merret me shumë çështje në fushën e arkeologjisë klasike dhe provinciale romake,.
Disa fjalë për zbulimin e Dimalit
Për zbulimin e qytetit ilir të Dimalit janë kryer gërmime intensive në Dimal. Arkeologët shqiptarë të kësaj periudhe i japin një vështrim panoramës së gërmimeve dhe gjetjeve në të,sipas konceptit të tyre të kohës dhe rrethanave ngase burimi i informacionit ishte i mangët dhe jo i plotë ashti sikurse informacioni bashkëkohor mungonte ,shkaku i izolimit të vendit socialist nga shtete e tjera.
Kalaja e Krotines, e sinjalizuar qysh në fund të luftës se-parë botërore nga arkeologu austriak K. Prashniker,shkruan Burhan Dautaj duke vijuar :Kalaja e Krotines shtrihet mbi një kodër të bukur, pjesërisht te pyllëzuar të malësisë se Shpiragut ,shkruan arkeologu ,Burhan Dautaj te Iliria e vitit 1972. Kodra e Kalasë është edhe me e larta (kuota 444 m.) në vargun kodrinor, që fillon për rreze faqes perëndimore to Shpiragut dhe shtrihet ne krah të majte të rrugës automobilistike Berat-Roskovec, derisa zbutet në fushat përreth Liqeneve artificiale to Kurjanit. Nga Lindja dhe jugu kalaja ka përkundrejt fshatrat Bistrovice dhe Allambres, dhe e veçojnë prej tyre përroi i Qarezit dhe ai i Allambresit. Në anën veriore dhe perëndimore kodra zbret në një varg tarracash jo të rregullta, që arrijnë deri në luginën e përroit të Cukalatit. Kushtet gjeografike si dhe pozita mbizotëruese e kodrës se kalasë mbi zonën përreth, kane krijuar rrethana të mirë për një mbrojtje të fuqishme natyrore të këtij vendbanimi ilir. Kalaja e Krotines emrin e ka marre nga lagja me të njëjtin emër e fshatit Allermbres Iokaliteti Kutalli — Berat) qe shtrihet përbri faqes jugperëndimore të kodrës. Prashnikeri e konsideron këtë kala me të madhe dhe me të hershme se atë të Margllicit. Al flet gjithashtu mbi shtrirjen e qytetit dhe të akropolit duke e shoqëruar këtë me një skice-ide të rilevimit topografik të kodrës ku ai bën përpjekje për të vendosur edhe planimetrinë e murit rrethues, gjurmët e to cilit ruhen ende aty-këtu mbi tokë. Kodra e kalasë përbëhet nga dy kreshta: ajo me e larta ka shërbyer si akropol, kurse mbi kreshtën tjetër shtrihen gati 3/4 e mbeturinave antike to vendbanimit. Të dyja këto kreshta kane qene të rrethuara me mure. Gjurmët e mureve rrethuese mbi shpatet e rrepinta të kodrës, janë mjaft të dobëta dhe kryesisht nga blloqe të veçuara gur gëlqeror të bardhe të gjetura dhe të punuara bukur me forma të rregullta paralelopipedi. Këto blloqe gurësh, me sa duket, janë mbeturina të faqes së jashtme të murit rrethues. Duke parë rendësin e madhe qe paraqesin mbeturinat antike të qytetit ilir të Krotines, gjate viteve 1963-1964 u ndërmorën gërmime të rregullta arkeologjike, të cilat u përqendruan kryesisht mbi kreshtën e akropolit. Zbulimi më i rëndësishëm i këtyre dy vjetëve ,shkruan në vitin 1972 B.Dautaj ,është ai i vulave të fragmentuara qe përmbajnë emrin e qytetit ilir Dimal shkruan . Vulat janë vendosur mbi faqet e sheshta të tjegullave balenistike. Ato me plotësimet qe i bëjnë njëra-tjetrës na japin emrin ®IMAAAITAN. Ky është i pari burim epigrafik qe bën fjale për emrin e qytetit ilir Dimal, i cili ka luajtur një rol me rëndësi ne ngjarjet historike të Ilirisë së Jugut në shek. III-II para erës sonë. Emri i qytetit shoqërohet edhe nga katër monograme, të cilat ka mundësi të paraqesin emrat e prytanit dhe atë të qeramistit në forme të shkurtuar. Burimet e autoreve antike, që flasin për Dimalin janë mjaft të kufizuara të gërshetuara me disa nga ngjarjet me të rëndësishme të luftërave ilire-romake dhe Maqedoni-romake (vitet 220-205 para e sonë). Kështu Polibi dhe Livi, duke bëre fjale për luftërat e vazhdueshme të kësaj kohe që zhvilloheshin në truallin e sotëm të Shqipërisë, nuk mungojnë të përmendin disa here me radhe edhe qytetin ilir të Dimalit. Dhimitër Fari, tutor i mbretit ardianove pushtoi rreth viteve 220-219 pes Dimalin dhe vendosi atje një garnizon të tij. Po në vazhdim të këtyre ngjarjeve qyteti i Dimalit përmendet dhe si një qendër me pozite strategjike dhe e fortifikuar mire. «Komandanti romak (Luc Emili), thotë Polibi, kur arriti me ushtri në Iliri, vuri re se (iliret) mburreshin me fortifikimin dhe pajisjen e Dimalit, që pandehej si një qytet që s’e merrte dot nga dora a armikut, prandaj vendosi t’i bjerë Dimalit me paë, dhe mbas 7 ditë rrethimi e pushtoi qytetin. Dimali përmendet jo vetëm si një qendër e forte strategjike, por edhe si qytet me rëndësi politike, që ka tërhequr vazhdimisht vëmendjen e fuqive me të mëdha të kohës, të Romes dhe Maqedonisë. Kështu marrëveshja e përfunduar midis Filipit të V-të të Maqedonise dhe Hanibalit të Kartagjenes angazhonte të dy palët, për të mos lejuar që romaket të bahen «… zotër as të Korkyres, as të Apolonisë dhe Epidamnit, as të Farit, as të Dimalit dhe parthineve, as të Atintanise». Edhe në ngjarjet e mëvonshme politike, Dimali vazhdon të mbetet objekt i përpjekjeve dhe grindjeve midis të dy fuqive. Livi, duke folur për luftërat romake-maqedone ne truallin ilir, i ve një rëndësi të madhe pozitës strategjike dhe politike të Dimalit. Simbas këtij autori marrim vesh se mbas paqes se Filipit me etolet (206 para e sonë), «… mbretit i erdhi lajmi se romaket (me prokonsullin P. Semproni ne krye) kishin ardhur në Dyrrah e se parthinet dhe filet e tjera kufitare, duke shpresuar ne ndryshimin e gjendjes,ishin ngritur e se Dimali ishte rrethuar».Po nga ky autor, kur na informon për kushtet e paqes të parashtruara Filipit nga Semproni, thuhet se oparthinet, Dimali, Burguli dhe Eugeni jane të romakëve, ndërsa Atintanine u a linte maqedoneve… » .Siç shihet, është e vështirë të nxiret nga këto lajme ndonjë tregues i sakte topografik, që do të na shërbente sadopak ne lokalizimin e qytetit ilir të Dimalit.I vetmi shënim qe mund të nxjerrim nga këta dy autorë është të vendosurit e Dimalit përkrah fisit ilir të partineve, pra rrjedhimisht mund të konsiderohet si qytet që ndodhej në afërsi ose në truallin e këtij fisi. Ky mendim është shprehur me pare nga arkeologu H. Ceka, i cili duke kërkuar shtrirjen e parthineve ne trevën midis Durrësit dhe Tiranës, ka bër përpjekje për lokalizimin e Dimalit me mbeturinat antike të kalasë se Dorëzit (ne Jug-perëndim të Tiranës. Zbulimi i katër tjegullave me vulë Dimalitan, na ndihmon para se gjithash për lokalizimin e qytetit ilir Dimal të parthineve në mbeturinat antike të kalasë se Krotinë. Me tej arkeologu B.,Dautaj thotë:Gjetja në gërmimet e një sasie të madhe zgjyre balte tregon për një zhvillim të prodhimit lokal të qeramikës. Këtu mund të përmendim një mori copa enësh kuzhine prej balte të kuqe të ashpër, nga të cilat një pjese i ndeshim se bashku me vegjat. Këto vegja me prerje cilindrike ruajnë mbi shpine gjurme të theksuara ngulitje, ndërsa forma brirore e tyre përfundon ne skaj me një sipërfaqe të sheshte rrethore, mbi të cilën është ngulitur një shenje në formën e X. Shenja e X-sit mbi këto vegja, që ndeshet deri më sot vetëm në Dimal, ka të ngjare të jetë përdorur si markë e prodhimeve të ndonjë poçarie. Nga fragmentet e enëve me parete të trasha vlejnë të përmenden disa buze pitosash, që shquhen për ornamentet dhe vulat anepigrafike mbi buze mjaft të ngjashme me ato të gjetura në Irmaj dhe Cakran.
Në Dimal vihet re një përdorim i gjithanshëm i tjegullave, të cilat mbizotërojnë mbi të gjitha gjetjet e tjera arkeologjike. Ato kane forma katër këndëshe dhe paraqiten të shumëllojshme për nga balta (ngjyre okër ne roze, të kuqe ne gri), nga pjekja dhe nga profilet anësore të tyre, qe diku vijnë të ngushta me buze kënddrejte dhe diku me të gjera dhe disi to harkuara nga brenda. Shume prej tjegullave mbajnë edhe vula .Pjesën me të madhe të vulave e përbejnë tjegullat me monogram të vendosura mbi skajin e profileve anësore të tyre. Ky monogram është ndeshur mbi 150 raste, dhe këto vetëm ne një sipërfaqe të kufizuar gërmimi (rreth 500 m2). Gjetja e këtij monograms për here të pare në Krotine dhe numri deri diku i madh i tyre, nuk të lënë të dyshosh se këto tjegulla i përkisnin zejtarisë së qytetit. Përveç monogramit të mësipërm, janë gjetur edhe 16 vula me emrin e ndonjë qeramisti. Me sa dimë jo vetëm që ky emër nuk vihet re ne tjegullat helenistike të qendrave të tjera antike në vendit tone, por dhe gjetja e një seri je të konsiderueshme vulash, na çon në përfundimin të kërkojmë në këto tjegulla prodhimit të qeramikës vendase. Një yulë tjetër, jo me ëe pak interes është ajo me emrin HPAIS,N, e ndeshur ne 12 raste e cila ndryshon nga vulat e Apolonisë me po të njëjtin emër vetëm prej baltës që në Dimal paraqitet jo aq e pastër. Nga këto vula tri prej tyre janë vendosur se prapthi. Analogjia e emrit HPATc,N dhe sidomos paraqitja pak a shume e një-lloj e këtyre vulave, mund të shpjegohet fare mire me praninë ne Dimal të një filialeve të varun nga ndonjë punishte e rëndësishme apolloniate e prodhimit të tjegullave. Vula të tjera të gjetura ne Krotine, janë edhe ato me emrat. AMYNTA[C] etj. Përveç qeramikës masive, atë që bien në sy janë edhe prodhimet e qeramikës artistike, kryesisht terakota. Subjektet që ato trajtojnë janë të ndryshme.
Veshja e gruas ilire në këtë vepër skulpturale të shek. I p.e. paraqitet me. elemente me të shumtë dhe më të qarta se sa në veshjen me tipare ilire të dy skulpturave të
gjetura në rrethin e Vlorës dhe të botuara nga Ugolini, që i përkasin periudhës së vonë helenistike dhe kane huazime të artit të huaj greko -romak. Rëndësia e skulpturës sonë rritet edhe me tepër sepse ajo jo vetëm qe i zgjeron dhe i përforcon edhe me shumë njohuritë e pakta mbi veshjen e gruas ilire, por mbi të gjitha sepse shumë nga elementet e besa j veshje ne i shohim të trashëguara gjate shekujve deri ne ditët tona. Ne këtë drejtim, kjo skulpture hedh drite mbi njërin nga problemet më të rëndësishme të historisë sonë, dhe pikërisht mbi autoktonitetin e popullit shqiptar .Nga ana artistike, bukur është punuar edhe një kapitel i vogël i tipit korintik prej mermeri të bardhe, ne të cilin, krahas motiveve floreale që mbizotërojnë, është përdorur edhe një motiv zoomorf qe e dallon këtë të Pundit nga kapitalet e tjera të tipit korintik të Apolonisë dhe Durrësit.
Në gjetjet arkeologjike të Krotines bie ne sy dhe një numër i konsiderueshëm monetash, nga të cilat pjesën me të madhe e përbejnë gjetjet e rastit mbi sipërfaqe të qytetit. Nga monedhat e lexuara, një vend të mire zënë ato të Apolonisë (13 copë), pas tyre vijnë të Dyrrahut (8 copë) dhe të Byllisit (2 copë). Por nuk mungojnë edhe monetat e qendrave të njohura antike të Ambrakise, Korintit, Maqedonisë dhe të qytetit të Isties në Eube, të cilat zhvillonin në atë kohë një veprimtari të gjerë shkëmbimi me brigjet lindore të Adriatikut. Moneta republikane dhe perandorake romake u gjetën vetëm 5 copë.