Shkruan: Migena ARLLATI, Msc/

Gjakova është qytet në pjesën perëndimore të Kosovës. Edhe pse njëri prej qyteteve më të rinj në Kosovë, vetë emri i qytetit duket se vjen nga një gojëdhënë e cila njëkohësisht konfirmon edhe mbiemrin-patronimin e parë të këtij vendbanimi. Sipas gojëdhënës për emrin e këtij qyteti, në vendin ku gjendet sot qyteti, paska ekzistuar një katund prej shtatë shtëpish, të gjithë të një gjaku me mbiemrin VULA, ku kryeplak katundi ishte Jak Vula. Hoxha Hadum Aga e bindi banorin e parë Jakun që ta dhurojë tokën për ndërtimin e një xhamije, e më pas në atë tokë filloi të ndërtohet qyteti, i cili në fillim u quajt Jakovë (nga turqishtja: fusha e Jakut). Pra emri i qytetit, vjen nga emri i Jak Vulës, i familjes Vula që ende banon në qytet dhe që numërohet si ndër familjet më të vjetra gjakovare. Kjo histori i përket shek. XVI, gjë e cila tregon se para kësaj kohe, nuk kemi asnjë mbiemër-patronim të konfirmuar në këtë zonë. Kjo e dhënë na detyron të pranojmë se mbiemri i parë i konfirmuar në bazë të të dhënave të deritanishme në Gjakovë është mbiemri VULA.

Historia e mbiemrave/

Zhvillimi i mbiemrave tek shqiptarët thuhet se është bërë nga shek. XII-XX. Në rreth 5-6 shekuj histori, procesi i vënies së mbiemrave ka ecur nga lart poshtë. Kështu, fillimisht janë pajisur me mbiemra shtresat e larta, më pas shtresat e hierarkisë fetare, ndërsa më vonë ka zbritur deri në shtresat e ulëta. Qëllimi fillestar i mbiemrave ka qenë për të dalluar njerëzit nga njëri-tjetri.

Çlirim Bidollari në studimin e tij “Hulumtime onomastike” thotë se në periudhën para formimit të principatave feudale arbërore në shekullin e 12-të, vijon identifikimi i njerëzve sipas titujve e ofiqeve, veçanërisht kur bëhet fjalë për hierarkinë e lartë të kishës. Por meqë zona jonë e interesit në këtë studim është zona e Gjakovës, atëhere fokusin e përqëndrimit kohor duhet ta zhvendosim shumë shekuj më vonë sepse vetë Gjakova si vendbanim përmendet për herë të parë në 1594 kur përfundon së ndërtuari xhamia e Hadumit, hani, hamami dhe dyqanet përreth, ndërsa në vitet 1605-1606 asaj iu njoh statusi i Kasabhasë. Me vendosjen e pushtetit turk dhe me procesin e islamizimit, gjithmonë e në një numër më të madh njerëzish, fillojë të përhapet mënyra e identifikimit të vendasve si myslimanë-nënshtetas të perandorisë osmane, sipas formulës identifikuese: X i biri i Y, ku me kalimin e dekadave nën pushtim, edhe X edhe Y paraqiteshin gjithnjë e më tepër si emra islamikë: Asllani i biri i Hasanit, Mustafa i biri i Qerimit. Po kështu fillojnë të shfaqen edhe titujt administrativë fetarë, feudalë ose ushtarakë si p.sh.: Ali hoxha, Osman beu, Hysen spahiu.

Nga pikëpamja gjuhësore lënda që do trajtohet shfaq një interes të zgjeruar sepse bëhet fjalë për patronime të formuara në mënyra të ndryshme, të cilat i japin larmi emrave të familjeve-mbiemrave të banorëve të kësaj ane. Duke u bazuar në klasifikime patronimesh të përdorura nga studiues të huaj dhe që po ashtu janë shfrytëzuar si model edhe nga studiues shqiptarë, edhe unë lëndën time do ta klasifikoj në katër lloje:

a) mbiemra që lindin nga zona (qyteti a fshati) e prejardhjes;

b) emra prindërish të kthyer në mbiemra:

c) mbiemra që tregojnë zanate, profesione, tituj e ofiqe;

d) mbiemra të formuar në formën e nofkave e llagapeve etj.

Por meqë këto katër kategori nuk mund të shpjegojnë një sasi të mbetur, sado të konsiderueshme mbiemrash, atëhere kategoria e pestë do të duhej të ishte:

e) patronime të pashpjegueshme, në të cilat do të përfshihen ato mbiemra për të cilët sistemi i sotëm gjuhësor nuk jep shpjegime.

Le t’i trajtojmë të gjitha këto me rradhë:  Mbiemra që lindin nga zona (qyteti a fshati) e prejardhjes. Në Gjakovë është shumë e pranishme kjo lloj mënyre e ndërtimit të mbiemrit i cili tregon vendin se nga ka ardhur fisi ose familja në historinë e saj para disa gjeneratash. Është një numër i konsiderueshëm i mbiemrave që janë formuar në mënyrë të tillë, pra kanë marrë emrin nga lokacioni a vendbanimi të cilit i ka përkitur a përket familja. Për këtë arsye ata quhen mbiemra prejtoponimikë, si p.sh.: RUGOVA, LIPOVECI, GËRQINA, GASHI, PONOSHECI, JUNIKU, SHALA, KORENICA, GODENI, DUJAKA, KRUMA, HASI, VOKSHI, LUMA, MATI, KARADAKU, GLLOGJANI, BELLANICA, DEVA, BROVINA, MORINA, DOBRUNA, LETI ose LETAJ, ZHURI, BYTYQI, HASI, DOBRUNA, SHKRELI, KELMENDI, BISHTAZHINI, RAKOCI, DEMJANI, RADONIQI, JUNIKU, OSEKU, PONOSHECI, XËRXA, SHLLAKU, OROSHI, KAÇINARI etj. Që të gjithë patronimet e sipërpërmendur janë mbiemra aktivë tek gjakovarët e sotëm, dhe prejardhja e këtyre mbiemrave nuk është gjë tjetër veçse rast i formimit të mbiemrit nga zona e prejardhjes së fisit, familjes a individit të vendosur kohë më parë në Gjakovë.

Përveç këtyre emrave që i përkasin zonave të vogla si fshatra a lokacione të caktuara, janë të pranishëm edhe pse më rrallë emrat e qyteteve, si: PEJA, SHKUPI, GJAKOVA, KAÇANIKU, PUKA, TROPOJA, MIRDITA, DIBRA-DIBRANI, SHALA.

Ndodh edhe që patronimi të shërbejë si saktësues për emrin vetjak pra saktësues për identifikimin e mëtejshëm të emrit. Në këtë rast patronimi vjen nga një etnonim: BOSHNJAKU (familje emigrantësh nga Bosnja), MALOKU ( banor i Malësisë, verior), GEGA ( i trevave veriore), OSMANI (familje të lidhura me Turqinë osmane por jo domosdoshmërisht me origjinë osmane), MUHAXHIRI (familje të shpërngulura), AXHEMI (në arabisht shenjon të gjithë ata që nuk janë arabë, pra janë të huaj), ÇERKEZI (përfaqësues i një kombi që ka ardhur tek ne si ushtar dhe ka mbetur aty), SARAÇINI (që lidhet me saracenët), MAXHARRI (familje e lidhur me Hungarinë). Për këta patronimat e fundit mbetet e diskutueshme nëse kanë të bëjnë me kombësinë e të shenjuarve apo me apelativët që motivohen nga emrat e këtyre kombeve. Në literaturën onomastike ky tip identifikimi përcaktohet si një formë përshkruese dhe në një farë kuptimi ai është konvencional. Çlirim Bidollari mban mendimin se shqiptarët i kanë shtënë në punë me lehtësinë më të madhe emrat e vendeve, që nga atdheu i largët e deri tek fshatrat më të vegjël. Megjithatë Bidollari mendon se ky lloj mbiemrash ka ardhur duke u tkurrur, pasi ka përjetuar disa kulme në shekullin 15-të, 19-të dhe vitet e para pas Luftës së dytë Botërore. Pikërisht në mesin e shekullit XX, ky lloj patronimi hyri në modë. Megjithatë në gjendjen e sotme të sistemit patronimik shqiptar, ky tip konsiderohet i mbyllur. Përdorimi i tij i zgjeruar vihet re edhe sot e kësaj dite në Gjakovë.

Emra prindërish të kthyer në mbiemra. Në pasurinë e përgjithshme të patronimeve shqiptare, mbiemrat e formuar nga emri i paraardhësit, konkretisht babës, përbëjnë rreth 40 përqind të numrit të përgjithshëm, dhe një tablo e tillë na del e pranishme edhe tek banorët e Gjakovës. Mbiemrat me zanafillë nga atësia kanë një arsye logjike të lindjes së tyre. Në këtë nënlloj patronimesh mund të dallojmë dy areale: areali katolik që shfaqet me trajtat karakteristike të emrave të krishterë; areali mysliman që përfshin emra dhe variante të tyre nga gjuhët orientale. Rastet më të shpeshtë të emrave të pararendësve të kthyer në mbiemra të pasardhësve në Gjakovë janë: AHMETI, LEKA, JAKUPI, KAMBERI, GJERGJI, KOLA, GJOKA, NIKA, DEDA, MALAJ, (I)BRAHIMI, ISUFI.  Vendi dhe roli i këtij lloji patronimesh është i rëndësishëm nga vetë prania e shtuar gjë e cila njëkohësisht tregon edhe dendurinë e përdorimit.

Në të folmen e Gjakovës është karakteristik fakti i thirrjes së frymorëve me emrin personal të cilit i bashkangjitet edhe mbiemri ose emri i familjes. Kjo sigurisht është një formë jashtë komunikimit formal e shkrimor, i përdorshëm në rrethe njerëzish e mjedise të ngushta. Trajta e emërores në numrin njëjës përdoret në gjinore njëjës, psh: X i Manxhukës, ose Y i Meqës, ku MANXHUKA e MEQA nuk janë emrat e prindërve por mbiemri i familjes.

Tepër e pranishme në Gjakovë na del edhe ndajshtesa –aj, e cila në gjuhësinë tonë është pranuar si ndajshtesë e specializuar për formim patronimesh. A. Xhuvani dhe E. Çabej për ndajshtesën –aj vlerësonin se me këtë lloj prapashtese mundësohet formimi i patronimikave (KOLË-KOLAJ, LEKË-LEKAJ) dhe formimi i emrave të viseve a krahinave të cilat mandej janë përdorur si material furnizues për patronime të reja (BARDHAJ, ZOGAJ). Rruga e formimit të patronimeve me –aj mendohet të ketë ardhur si rezultat i trajtës pas singularizimit të formës së shumësit: psh Petriti i Dedajve > Petrit DEDAJ. Sipas përdorimit praktik të patronimeve në Gjakovë, vërejmë se pjesa më e madhe e atyre patronimeve që dalin me –aj rëndom i përkasin mbiemrave të banorëve në zonat rurale ndërsa në zonat urbane gjejmë gjithashtu të njëjtat patronime por pa ndajshtesën –aj. Kështu psh, gjejmë dy variantet LEKA-LEKAJ, GJOKA-GJOKAJ, MALA-MALAJ, NIKA-NIKAJ, MARKU-MARKAJ etj., gjë e cila jep të kuptohet se patronimet e krijuar në bazë të emrit të kryetarit të familjes janë përdorur pa dallim në zonat urbane a rurale por këto të fundit janë pajisur edhe me ndajshtimin -j, – aj. Marrë në tërësi, ky lloj mbiemërformimi duhet se ka tendencën e identifikimit sa më të saktë të subjektit, duke futur në punë emrin e të atit, gjë e cila gradualisht e kthen këtë të fundit në mbiemër të vetë individit. Po këtu na dalin edhe raste të mbiemrave të përngjitur: GJONKOLAJ, MARKAGJONAJ, GJONDEDAJ, NDUELLESHI, PERKOLA, PERDODA, DEDNIKAJ, MURAKOLA, SYLAFETA(Syl+ Fetah), LEKMARKU etj. Këto janë patronime dy a më shumë pjesëshe të cilët nuk mjaftohen vetëm me emrin e një paraardhësi por ndërtohen me emrat e përfaqësuesve të disa brezave. Kjo mund të ketë ndodhur si shkak i ndarjes nga trungu familjar dhe meqë ka sunduar familja e madhe patriarkale çdo ndarje duhet të sillte mbartjen e emrit të familjes së madhe. Por mund të ketë ardhur edhe si shkak i zvogëlimit të fondit të emrave fetarë kalendarikë. Kjo dukuri nuk ka ndodhur vetëm tek popullata e besimit të krishterë por edhe tek ajo myslimane. Mund të përmendim raste si: BEJTULLAHU, RAMAZANI, RAMADANI, SHAHSIVARI, AVDIU etj.

Një vend të posaçëm zënë edhe trajtat e shkurtëra të patronimizuara, p.sh.: patronimi HIL-A vjen nga emri MËHILL, NIK-A nga NIKOLLË, NDUE ose NDOC-I nga ANTON, AVDIU ose AVDIAJ nga ABDULLAH, SULA nga SULEJMAN, RRUSTA nga RRUSTEM, BRAHUSHI nga IBRAHIM, SMAJLI nga ISMAIL, MUSA nga MUSTAFA etj. Në lidhje me këtë lloj formimi patronimesh që është i përhapur tek të gjithë shqiptarët dhe jo vetëm tek gjakovarët, Thimi Mitko tek “Bleta shqiptare” thotë se këta janë emra sikundër i kanë përdorur prindërit tanë që moti, pra duke ruajtur emrin e pararendësit ka lindur tendenca e mbiemërformimit.

Mbiemra që tregojnë zanate, profesione, tituj e ofiqe.

Nga të gjitha ndarjet e onomastikës, më shumë ndikim nga ndikimi turk ka pësuar antroponimia, veçanërisht patronimia për arsye se procesi i saj nisi dhe mbaroi brenda sundimit osman. Për shkak të përfshirjes në sistemin feudal-ushtarak, terminologjia orientale u shtri gjerë e gjatë në të gjitha fushat prandaj edhe sot e kësaj dite ne trashëgojmë një ngarkesë të konsiderueshme orientale. Por është e çuditshme se si prapashtesat turke -xhi,- lli janë fare pak të pranishme në patronimet e Gjakovës: RIZVANOLLI, ÇARKAXHIU. Për këtë tip patronimesh që tregojnë zanate e tituj, Bidollari konsideron se fillimisht ka shërbyer si karakterizues shtesë që iu atribuoheshin njerëzve që ushtronin profesione të caktuara, zanate a funksione. Me kalimin e kohës, duke pasur prirjen të bëhen të trashëgueshëm, kur ky profesion bëhej i trashëgueshëm nga njëri brez në tjetrin, ai pasohej nga pasardhësit duke ‘detyruar’ të njëjtën gjë edhe për patronimin. Meqë zanatet a mjeshtëritë monopolizoheshin, sidomos zanatet fisnike, atëhere edhe trashëgimi i mbiemrit konsiderohej si një vlerë me peshë. Për familje a anëtarë familjesh që për një kohë të gjatë ushtruan një zeje, emri i zanatit u shndërrua në patronim  pasi filloi të shenjojë familjen e ushtruesit të zejes, qoftë edhe kur ai e kishte lënë së ushtruari atë profesion.  Të tilla janë patronimet: TERZIU (rrobaqepës), BAKALLI (shitës i gjësendeve të ndryshme), TABAKU (lëkurëpunues), NALLBANI (mbathës i kuajve), SARAÇI (pajisje për kuaj), KAZAZI (përpunues i mëndafshit), KOVAÇI (farkëtar), SAHATÇIJA (orëndreqës), ÇARKAXHIJA (për punimin e armëve), FURRA (bukëpjekës), KASAPI (me therjen dhe shitjen e mishit), HARAÇIJA (taksambledhës), GËRÇARI (baltëpunues), BERBERI (rrojtar) etj. Meqë në Gjakovë janë punuar dhe ushtruar me dhjetëra zeje të cilat janë trashëguar tek gjeneratat e reja, prej tyre kanë mbetur një numër i konsiderueshëm patronimesh. Por duhet cekur se jo çdo zeje a profesion ka lënë pas në ditët e sotme një patronim.

Nga pikëpamja gjuhësore, kjo kategori paraqitet e pasur, me mbizotërim nga fjalët-rrënjë orientale. Në rastet më të shpeshta ato i takojnë jetës qytetare meqë zejet u zhvilluan brenda në qytet ku ishin rangjet e esnafëve. Po ashtu në qytet ishte i përqëndruar rendi administrativ e shtetëror, ushtarak, fetar.

HOXHA, PRIFTI dhe SHEHU janë tre patronimet me burim nga tituj të hierarkisë fetare, më të përhapura tek shqiptarët. Prej të treve, në Gjakovë hasim vetëm dy: HOXHA dhe SHEHU, që të dy të motivuar me përkatësinë fetare të patronimmbajtësit. Mandej vjen DERVISHI, MEJZINI, HAXHIU (vizitor i vendeve të shenjta), BAJRAMI(festë fetare). Kthimi i emërtimit të klerikut në emër familjar ka kaluar nëpër rrugën tradicionale të formimit të patronimeve shqiptare: fillimisht ky emër iu bashkua emrit vetjak të klerikut si emër dallues, për ta evidentuar atë midis personave që mbanin të njëjtin antroponim. Patronimi MEKA mund të ketë lindur nga praktika islame e haxhillëkut. Si emra familjarë u përdorën edhe fjalë që i takojnë arsimit dhe jurisprudencës: MYDERRIZI, MYFTIU, QEHAJA (sekretar, shkrues). Është për t’u vërejtur se mes patronimeve në Gjakovë nuk shënohet asnjë rast i ekzistencës së patronimit PRIFTI. Kjo mbetet e pashpjegueshme për faktin se në këtë zonë jeton një përqindje e konsiderueshme e popullatës së krishterë, megjithatë patronimi PRIFTI nuk gjendet në asnjë rast.

Mbiemra të tjerë me ngjyrim fetar përmendim edhe: BABALIA, HAFIZI, DOMI etj. Jo të rrallë paraqiten mbiemrat që shprehin një gradë ose titull ushtarak : SPAHIU, ÇAUSHI, VEZIRI, PASHA, IMAMI, AGA(J)-AGANI, GAZIJA, BEGU-BEGDUSHI (prej: bejlerë), YVEJSI, SPAHIU (kalorës në ushtri), ZAJMI (kreu i spahijve) por edhe EFENDIA – titull shoqëror, MYFTARI (kryeplak). Interesant është fakti se titullin ‘sulltan’ si shkalla më e lartë e hierarkisë qeverisëse osmane, nuk e gjejmë të pranishëm në Gjakovë, por as në patroniminë mbarë shqiptare. Kjo ndoshta për faktin se shqiptarët asnjëherë nuk u bënë dot Sulltanë, por maksimumi Vezirë. Ndaj emri Sulltan na del vetëm si emër vetjak femëror: SULLTANE. Ndërsa fjalët: VEZIR, SHAH i gjejmë edhe si emra personal femërorë, edhe si patronime. Në këtë tip patronimesh, vërehen raste të shumta të ndërtimeve kompozitë, ndërtimi i të cilave formohet në sajë të bashkimit të ofiqit me emrin personal. Ky tip funksionon sipas skemës: emër fetar + emër vetjak : HAXHISMAJLI, HAXHIMIFTARI, HAXHIKADRIJA, HAXHIBEQIRI, HAXHIAVDYLI, HAXHISHABANI, HAXHIJONUZI, MULLAADEMI, MULLAJUSUFI, MULLAIDRIZI, MULLATAHIRI, MULLAZENUNI, YMERAGA, DAUTAGA, HAFIZADEMI, DERVISHDANA, AXHANELA, BABALIA, BEGDUSHI, SHEHDADI, SHEHDANJOLLI. Prania e këtij fondi në onomastikën e kësaj treve është dëshmi e rolit të madh që kanë luajtur këto besime fetare në jetën shoqërore të popullatës. Por po ashtu ajo është shenjë treguese e respektit të shqiptarëve për besimet fetare që ushtrohen nën frymën e tolerancës. Identifikohen edhe mënyra të tërthorta të shenjimit të zanateve, profesioneve. Ato i paraqesim të strukturuara sipas elementit të cilin e shquajnë:

a) Me anë të lëndës së parë me të cilën punohet: QARRI, PENI, QYMYRI, HIMA, BARUTI.

b) Me anë të instrumentit a mjetit të punës: KOBURJA, PALLASKA, TULLUMI.

c) Dalin edhe disa raste të patronimeve metaforike në të cilat trajtimi merr një natyrë të dyfishtë frymorësh : DASHI, DACI, PULA, KNUSI, ZOGU, BYLBYLI, MAGARI (aktualisht mbiemër i shuar, i zëvendësuar me tjetër), por edhe: MISKU (erëmirë).

Mbiemra të formuar duke marrë burim nga nofka e llagapi.

Në lidhje me këto lloje patronimesh, mund të flasim qartë rreth kuptimit që kanë por jo edhe për rrethanat në të cilat emërtimi është kthyer në mbiemër të individit-familjes. Çabej, që në Konferencën e parë albanologjike pranon se parimi i emërtimit të njerëzve, përgjithësisht meshkujve, me anë të emrave të shtazëve, si dhe prejardhja e emërtimeve prej ofiqeve, janë një nga kriteret e emërtimit në shqipe. Këto lloj mbiemrash kanë marrë formën e epiteteve, me ngjyresa pozitive a negative të cilat me kalimin e kohës janë zbehur. Pas Beratit, mendohet se Gjakova është një nga qytetet që ka më së shumti “epitete” apo nofka. Për këtë arsye, këtë tip patronimesh e klasifikojmë në dy lloje:

a) Patronime që vijnë nga fjalë që shenjojnë vetitë fizike a morale të njerëzve;

b) Patronime që vijnë nga ofiqe/nofka dhe emërtime kafshësh.

Nga nënlloji i parë në Gjakovë hasim në patronime si: QORRI, QELI (DANQELI), TOPALLI, SHYTI, KOMTRASHI, KOKA(J), VOGLI, DHOMI, BUZA, BARKU, GRUSHTI, PARASHUMTI.                                                                                                                                                            Shënjues me anë të një ngjyre: KUQI, BARDHI, KRYEZIU.                                                                                                                                                                             Nga nënlloji i dytë, përveç se kemi një prani të konsiderueshme të këtyre rasteve, mund të themi gjithashtu se në to janë të pranishëm kuptimi i drejtpërdrejtë dhe ai metaforik. Dallojmë disa lloje klasifikimi:

a) Nofka të bazuara në elemente ushqimore: UFLLA, SHEQERI, KRYPA, AJRONI, PILAVI, SPECI, PURRINI, KUMPIRI, KAKIÇKA, KOC(K)A.

b) Nofka të bazuara në emra shpendësh a kafshësh: KËNDUSI, PULA, BYLBYLI, VREMÇI, PLESHTI, KLYSHI, KARCYLLI, HUTI, DASHI, KINGJI, MAGARI, BULLI, ABRASHI (kalë me lara).

c) Nofka nga objekte: BUNARI, FURRA, QEREPI, TULLUMI, BALLONI, KOSHI, KUPA.

d) Nofka me kuptim përbuzës: HAJNI, LUGATI, KATILI, QYRRI, PAÇAVRA, BURGIJA, ZARARI, XHUXHA, QUKI, GUZICA (srb. – prapanica).

Një pjesë e mirë e patronimeve të lartshënuara, me kalimin e kohës janë zëvendësuar me patronime të rinj, me arsyetimin se pasardhësit e këtyre familjeve janë ndjerë të ofenduar në mentalitetin e ri të shoqërisë. Myslim Nagavci tek “E folmja e Gjakovës” vlerëson se nuk është e tepërt të tregojmë se gjakovarët jetojnë duke i përqeshur të metat e të tjerëve, duke u vënë njerëzve ofiqe të ndryshme sipas prirjeve, komplekseve. Bile në Gjakovë vlen thënia: “Më thuaj çfarë ‘llagapi’ ke, të të them se kush je”. Pjesën dërrmuese të këtyre nofkave, banorët ua kanë ngjitur njëri-tjetrit për t’i përqeshur ose fyer, në sajë të situatave të jetuara. Në përgjithësi këto emërtime që me kohë janë kthyer në llagape, janë fyes e përqeshës dhe vetëm në ndonjë rast shumë të rrallë tregojnë cilësi a tentojnë të japin informatë të mirë: MISKU, BYLBYLI, DRENI.

Ja edhe disa nga mbiemrat-nofka të cilat mund t’i ndeshni tek banorët e Gjakovës: ZALLI, KAMISHI, ARAPI, DUSHMONI, DUDUFENCI, LUKI, TULI, SARIÇKA, JAKA, TODORZA, PRUSHI, LAMA, GUCI, MICI, XHIBIGJUKI, GJYJGJYZARI, SEREMI etj. Kjo nuk do të thotë se qytetet e tjera nuk kanë mbiemra karakteristikë por gjithsesi Gjakova shquhet dhe dallohet për mbajtjen e nofkave për mbiemër. Shumëkush e konsideron këtë si një pasuri të llojit të vet. Megjithatë tek gjeneratat e reja, nga njëzet vitet e fundit e këtej, vihet re tendenca për t’i zëvendësuar nofkat e pahijshme me patronime më të dinjitetshme.

Mbiemra me ndikim oriental:

Patronimet me burim prej gjuhëve orientale të cilat mund të jenë të ardhura nga persishtja ose arabishtja, por që në shqipe kanë hyrë nëpërmjet turqishtes: HOXHA, GJYLGJYZARI, BAJRAKTARI, SPAHIU, RRUSTEMI, ARLLATI, SHAHINI, KARAKUSHI (kompozitë, karaj – i zi) etj. Këto lloj patronimesh i gjejmë në përdorim të shtuar.

Pra vihet re se ashtu si në toponimi, edhe në patronimet e vendasve në Gjakovë kanë lënë ndikimin e tyre gjuhët orientale si pasojë e sundimit të gjatë të Perandorisë turke ndërsa prania e ndikimit sllav vihet re në një masë shumë më të ulët. Në Gjakovë, ndikimi sllav është sadopak i vërejtshëm në toponimi, por edhe në emërtimet e familjeve a fiseve. Meqë në këtë zonë të Kosovës asnjëherë nuk ka patur më tepër se dy përqind të popullatës me përkatësi sllave, janë mininale rastet që reflekftohen nga ndikimi i sllavishtes në patronimi.

Jo më kot e lashë për në fund edhe një tip patronimesh të cilat duke u nisur nga sistemi i sotëm gjuhësor, mbeten të pashpjegueshme. Pra këtu do të përfshij ato mbiemra për të cilët vetë emërtimi nuk jep shpjegime: VALLA, DALLADAKU, FËRDULLI, KATONA, BUQINCA, ELSHANI, ROKA, PERJUCI, MILLA, DURAKU, etj.

Sot, sistemi patronimik funksionon me një larmi trajtash, duke marrë përsipër të identifikojë banorët e Gjakovës, dhe jo vetëm kaq, por edhe të tregojë origjinën e prejardhjes familjare të tyre. Mbiemrat e sotëm kanë lindur, ndryshuar e përshtatur në një rrugë të gjatë evoluive, duke u fiksuar në gjendjen e sotme e cila siç e pamë na paraqitet me një shumësi tiparesh dhe cilësish.

Literatura:  

Aleksandër Xhuvani, Prapashtesat e gjuhës shqipe, Studime gjuhësore, III, Prishtinë 1976

Çlirim Bidollari, Hulumtime onomastike, Tiranë 2012

Eqrem Çabej, Studime gjuhësore, Vëll. I, Prishtinë 1976

Jusuf Shpuza, Përsiatje onomastike, Shkodër 2008

Myslim Nagavci, Të folurit e Gjakovës, Revista kulturore dhe shkencore “Përparimi”, Prishtinë 1969                                                                         Thimi Mitko, Bleta shqiptare, Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar, nr. 2, Tiranë 1961.

Nga Fahri XHARRA/

Ende ka zëra, jo vetëm nga të huajt por edhe nga të tanët që ilirët ishin piratë. Sa është kjo e vërtetë ? Ishin ilirët piratë apo kjo ishte një shpifje e madhe historike ,dhe që kjo shpifje , ky sajim qëllimkeq  “ lundron” endje në mendjet tona ?

“ Nga fundi i shek. të tretë prK në bregun e detit të Ilirisë së lashtë arrijtën Romakët, me qëllimet e tyre ekspansioniste . Ata shkelën për herë të parë ashtu me një  qellim  të caktuar në bregun e detit Ilirik. Duhej pushtuar , duhej vrarë duhej gabitur . Arsyetimi : “Duhet mbrojtur kolonët grek dhe duhet shpëtuar tregtija detare ne “piratsia” Ilire !” Qëndrimi i gjatë  luftarak ilir nuk mund të zgjatëte krejt jetën ..dhe filloi pushtimi. Masakrat barbare mbi meshkujt e Ilirisë , dhunimet dhe shitja e grave dhe vajzave ilire nuk ndalej, e fëmijtë e pambrojtur përfundonin duku largë që as sot nuk dihet se ku.Por më e keqja mbeti me shekuj  (23 shekuj)  , një e keqe që edhe ne i zurëm besë : Ilirët ishin piratë !

“Që nga kohërat shumë të herëshme , shumë të lashta , pirateria e luante një rol të madh në këto ujëra (Adriatik fxh), dhe si “mjeshtëri “ fitimprurëse ruhej brez pas brezi  nga banorët e bregut lindorë “ (historiani  francez Maurice Holleaux )

Ky qëndrim i historianit francez me ndikim M. Holleaux , është pjesë e teorisë së tij për piraterinë Ilire  gjëja se ishte problem me shekuj në Adriatikun e vjetër. Ai qëndron fortë në teorinë e tij që kjo ishte arsyeja kryesore  se pse Romakët më këtë “argument”  e kaluan Adriatikun  dhe ku u zhvilluan dy luftërat Ilire , ajo e vitit 229,8 dhe tjetra e vitit 219 paraK.

Shkollarët tjerë , më vonë i vuan në pikëpyetje pikëpamjet e Holleaux-it e sidomes në mbështetje të Polybusit. Si e shihte Roma Adriatikun ? Njeriu që mundohet të sqaron faktorët që e prodhuan shpifjen e piraterisë Ilire,hulumtimin e piraterisë së lashtë dhe portretësimin e Ilirëve  është Edward Bragg Ph.D. Oxford 2005ai Ai në punimin e tij . “ Pirateria Ilire (Illyrian piracy – Ancient endemic or historical construct )  e spjegon që kjo shpifje ishte e Romakëve e motivuar në mbrendinë e tyre për qëllime ushtarake, politike dhe ekonomike e cila është edhe kundër argument i spjegimeve të historianit Holleaux, dhe dhe shumë holleauxave të tjeë gjatë historisë 2200 vjeqare.

“Në mesin e të parëve të Adriatikut  që nga kohët më të hershme , (ilirët fxh)  e kishin një  zë të keq  (që nga shek. i pestë prK)  :se  të lundrosh nëper Adriatik ishte një rrezik përrallor dhe një ndërmarrje e  rrezikshme “ (Holleaux 1928) . Sa qendronte kjo?

Vetëm ta lidhim me propagandën serbe dhe do ta kemi të qartë : “Qëllimi i hulumtimit të prejardhjës së Shqiptarëve, qëndron në atë që përfundimisht të hidhet poshtë një falsifikim historik, një mit ideologjik, me të cilin ishte arsyetuar dhe legjitimuar rrëmbimi i tokave të huaja , e në këtë rast tokave tona( serbe f.xh.) , toka të cilat e kanë  një vlerë që nuk maten me asgjë  për historinë kulturën dhe gjeostrategjinë e popullit serb ; toka nga të cilat populli serb, kurr  nuk do të hjek dorë .”( Akademik Mihajlo Markoviq).

Dr. Adrian Anastasi (Shqipëri), i cili edhe më parë ka mbrojtur me ngulm idenë e prezencës konstante të flotës tregtare ilire në ujrat e Mesdheut, shprehet se zbulimet e kohëve të fundit, në të gjithe bregdetin shqiptar, por veçanërisht këto të Durrësit hedhin poshtë tezat e “piraterisë ilire”, me të cilat mvishej padrejtësisht lundrimi i anijeve ilire gati 2 mijë vjet më parë.  “Në respekt të këtij realiteti që sjellin zbulimet e fundit, rezulton se teza e “piraterisë ilire” është bllof dhe ka patur një synim politik të dominimit-vlerëson arkeologu nënujor. Siç e dimë, qytet-shtetet e Greqisë së lashtë, por edhe senati romak kërkonin shpesh herë “casus belli”, pra shkase ( pretekste) për ndërhyrje ushtarake.

Ilirët “historikisht ishin  “ analfabet pa shkrim lexim , pa kulturë , barbar  dhe piratë.!?

Kurse për shqiptarët vazhdon i njejta melodi :”Gjurmët e tyre duhet kërkuar nëpër varrezat e tyre nëpër bjeshkë e vështirë që gjindet diçka e mirëfilltë” (Vesna Peshiq : Shqiptarët Ilir të rrejshëm)” “Kurse shtypi i Beogradit ,kabinetet e Beogradit dhe zotërinj ministrat e punëve të jashtme i konsideronin shqiptarët raje të paemër, që banonin në vend të paemër, pa histori, pa letërsi dhe gjuhë letrare, pa tradita, pa poezi, pa të gjitha ato atributet, pra, që njeriun dhe fisin e bëjnë fis njerëzor. “(shtypi serb, Jovan Deretiç)  “

Burimet e shkruara antike, të cilat nuk japin të dhëna mbi veprimtarinë tregtare të lundrimit në Ilirinë e jugut, vijnë kryesisht nga autorë të lashtësisë me përkatësi greke dhe romake, por gjetjet e relikteve të anijeve me mallra, që dilnin nga porti i Durrësit, apo shkonin drejt tij janë vërtetimi konkret i shkëmbimeve ekonomike intensive mesdhetare mes porteve të Ilirisë dhe vëndeve të tjera të pellgut mesdhetar, përfshi edhe Afrikën e veriut.

Gjërat duhet shikuar ndryshe nga ne dhe nga miqt tanë:”Veprimtaria e pandërprerë dhe intensive tregtare në të gjithë periudhën tashmë vërtetohet nga gjetjet e fundit, në të cilat nuk ka asnjë shenjë ndërhyrjeje piratësh, me djegëje, apo me armë në bord”-sqaron arkeologu me përvojë Dr. Anastasi

Harry Dell  në vitin 1967 (The Origin and Nature of Illyrian Piracy ;Harry J. Dell)  i ka kritikuar ashpër  bindjet gjerësisht të pranuara për piratësinë Ilire duke i ndriquar me fakte shumë të meta të shpifjes së Holleaux-t (historian ,etnolog dhe gjeograf francez 1861-1932) . Holleaux-i thirrej në shkrimet e Lysias-it  (445 prK—380 prK) për rreziqet e Adriatikut  e i cili nuk e përmendë piraterinë si rrezik  , por Lysias-i e ka cekur vetëm frigën e tregtarëve athenas në lundrimin e tyre nëpër detëra të hapur.  Pra Holleaux- sajonte gënjeshtra. Harry Dell me kundërargumente të forta e mohon piratësinë ilire , duke e spjeguar frigën e athenasve vetëm nga kushtet gjeografike dhe meteorologjike  e jo nga piratëria. H.Dell mendonte që për anijet e vjetra ishte më e lehtë të lundronin nëpër detërat lindor të Adriatikut (Iliria) , ku kishte porte  të shumta se sa në ato anët perëndimora të cilat nuk e kishin asnjë port detar. Por lundrimi në anën lindore rrezikohej nga frymat e egra  lindore të quajtura ”bora” , të cilat paprimtmas i rrezikonin anijet e dobëta athenase.Dhe friga spjegohej dhe arsyetohej me rrezikun nga piratësia. Adriatiku ishte plotë befasira.

Shpifje për Mbretëreshën Teuta, shpifje për piratërinë Ilire  , por çelësi ishte të fakti se Roma e dëshironte ndikimin lundrues  mbi Adriatik si dhe rëndësia e ngushticës së Otrantit, e shtrirë në mes Puljas dhe Epirit. Këtu ishte çelsi i lundrimit të suksesëshëm me një vlerë të mashe ekonomike,diplomatike dhe ushtarake. , e të cilin çelës e mbanin Ilirët. Nuk ishte në pyetje vetëm kalimi i udhëtarëve në mes lindjes e perëndimin via Brindizi dhe Apollonia por edhe tregëtia në mes të detërave Jon dhe atij Adriatik. Edhe vetë sulmi romak i vitit 229 dhe 219 ishte për zaptimin e  grykës së Korfuzit dhe Apollonisë,  Pastaj në fundin e dy luftërave u pa se këto vende strategjike si dhe Otranto u futën nën administrimin romak . Për Romën ishte e rëndësishme mundja e ilirëve dhe marrja nën kontrollë e kësaj zoneje  të begat.  “ Casus Belli”

“Populli ka dashur demokraci, por kurrë nuk e kishte shijuar, dhe e kuptoj si anarki. Fajin e kanë intelektualët që shumë pak i kemi, ndersa kemi shumë pseudointelektualë që janë bërë pseudopolitikanë. Kombin e kemi të mrekullueshëm, vetem për faktin që nuk është shuar, por me gjithë okupimet mijëravjeçare ka mbijetuar! Kemi mjaft edhe shqipfolës i kemi edhe vjedullat e kombit që me erën e tyre të keqe   i lënë gjurmët në vetëdijësimin e gabuar të brezave të rinj.

Nga Saimir Lolja/

 Më 3 Janar 2012, në Departamentin e Historisë së Vjetër dhe Mesjetës të Universitetit të Sorbonës (Universiteti Paris IV), në Paris të Francës, Mathieu Aref (Arif Mati) mbrojti tezën ë doktoraturës me temë: “Studime e kërkime shkencore mbi Pellazgët në prejardhjen e qytetërimit grek”Mathieu Aref e filloi kërkimin shkencor për doktoraturën në moshën 70 vjeçare (Shtator 2008) dhe e mbrojti në moshën 74 vjeçare (Janar 2012).

Mathieu Aref është shqiptar Egjypti, domethënë i lindur në Kajro nga prindër shqiptarë nga Mati dhe pjestarë të kolonisë së atëhershme shqiptare të Egjyptit. Në vitin 1952, ushtarakë të udhëhequr nga Muhamed Naguib dhe Gemal Abdel Naser rrëzojnë nga fuqia mbretin Faruk të Egjyptit, i cili ishte i fundit (i dhjeti) i dinastisë shqiptare që sundoi Egjyptin e Sudanin që nga viti 1805. Mbas rrëzimit të mbretit Faruk, kolonia shqiptare mbi-një-milionshe e Egjyptit filloi të thërmohet dhe shqiptarët e saj filluan të largohen prej Egjyptit. Familja e Mathieu Arefit arriti në Francë më 1961 dhe që nga ajo kohë Mathieu Aref ka jetuar atje.

Doktoratura e sapombrojtur pason dy libra të botuar më parë në frëngjisht nga Mathieu Aref (Arif Mati) dhe të përkthyer në shqip: Mathieu Aref, Albanie ou l’incroyable odyssée d’un peuple préhellénique, Paris, 2003

Mathieu Aref, Shqipëria: Odiseja e pabesueshme e një populli parahelen, Plejad, Tiranë, 2007

Mathieu Aref, Greece (Mycenies=Pelasges) ou la solution d’une enigme, Paris, 2004

Mathieu Aref, Mikenët=Pellazgët, Greqia, zgjidhja e një enigme, Plejad, Tiranë, 2008

Mathieu Aref është një shembull i atyre shqiptarëve që, ndonëse të lindur e rritur larg tokës shqiptare, shqiptarinë e kanë patur mision gjatë tërë jetës së tyre.

Nga Astrit ZEMAJ*/

Ne foto:Autori duke dhuruar libra me autograf pas promovimit ne Monroe College/

Kam nderin dhe kanqesine qe sot te jem ne mesin Tuaj, dhe njekohesisht eshte nje privilegj i vecante qe se bashku me Ju, te nderuar bashkeatedhetare, dhe miq te vendit tone, qe me keni dhene mundesisne per te realizuar promovimin e librit tim te ri, Legjitimiteti i Intervenimit Humanitar Ushtarak ne Kosove, pikerisht ne vendin e themeleve te demokarcise dhe te lirise, SHBA-ve.

Prandaj qe ne fillim perfitoj nga rasti te ju falenderoje te gjithe ju per pjesmarrjen, dhe vecanerisht per oraginizatoret e ketije promovimi, Federaten Panshqiptare te Amerikes “Vatra” dhe Konsullaten e Pergjithshme te RKS/se ne New York, nen drejtimin e Ambasadorit Sejdiu.

Sot, pothuajse 15 vite  prapa , kur NATO nen drejtimin e SHBA-ve,  mori vendim dhe veproi me force ushtarake per te ndaluar dhunen dhe gjenocidin  tmerrues ne Evrope,  i cili nuk kishte ndodhur ne permasa te tilla qe nga perfundimi i LDB-re, per popullin e Kosoves dhe Shqiptaret ne pergjithesi nenkuptonte shpetimin Biblik apo lindjen perseri ne themelet e ekgzistimit te tije si komb.

Duke pasur parasyshë që edhe sot e kesaje dite,  një ndër temat më te perfolura në 10-15 vitet e fundit në qarqe të ndryshme politke, shkencore dhe sidomos në aspektin moral dhe juridik të qasjes së perëndimit (Evropes dhe SHBA), ka qënë- rasti i Kosovës dhe nderhyrja ushtarake humanitare e forcave të NATO-s,  i ndermarrë me qëllim për të ndalur regjimin e Millosheviqit në politikat e vazhdueshme represive e cila kulmoi me luften e egër policore dhe ushtarake kundër popullsisë së pambrojtur shqiptare në Kosove.

E njohur si LUFTA e KOSOVËS, 1998/99, për Aleancën Veri-Atlantike, NATO, ne vehte përbën edhe nje rast tjeter të veqantë, atë të përdorimnit të forces ushtarake për herë të parë në historinë e krijimit të sajë. Si e tillë ajo ka tërhjequr si asnjë rast më pare, vëmendjen e opinonit ndërkombtar, jo vetëm në Evropë por edhe në gjithë botën.

Në luftën  e Kosovës në vitin 1999,  ishin vënë në provë parimet kardinale të së drejtës ndërkombëtare por edhe një sprovë e madhe për vlerat njerzore dhe morale të fundshekullit të kaluar.

Debatet intensive në gjithë botën kishin bërë qe jo vetëm të margjinalizohët kjo qeshtje dhe të ketë diskutime kotraverse, por edhe të ngrisin pikëpyetje  që ndërhyerja humanitare nga ana e forcave të Aleancës së NATO-s, e kishte cënuar apo jo të drejten ndërkombtare në qeshtjen e përdorimit të forcës ushtarake.

Qëllimet kyresore të këtij libri jane te orientuara për të gjetur shkasin, por edhe për të zotëruar problemin e ndërhyrjes ushtarake, e cila kishte për synim kryesorë parandalimin e një katastorfe me përmasa të jashtëzakonshme humanitare siq është rasti i Kosoves, si i tillë kishte ndikuar që diskutimet te jenë prezente edhe deri në ditët e sotme  dhe të debatohet vazhdimisht në ketë qeshtje.

Punimi i paraqitur merret me ofrimin e fakteve dhe të dhënave si dhe studimin e bazave ligjore të intervenimit ushtarak humanitar,  si dhe me pyetjen se a ka qenë legjitim dhe në përputhje me të drejtën ndërkombëtare intervenimi humanitar i NATO-s në Kosovë.

Padyshim që me intervenimin ushtarak humanitar të NATO-s në Kosovë, perpos tjerash, është hapur një kapitull i ri pas Luftës së Ftohtë , ku janë ndeshur edhe interesat e fuqive botrore, sidomos në mës të Lindjes( Rusia, Kina)në njeren anë  dhe të  Përendimit në anen tjetër( SHBA, NATO dhe Bashkimi  Evropian).

Me faktet dhe dëshmitë e paraqitura, besojmë se ështe bërë e mundur dhënja e një përgjigjeje të saktë dhe përfundimtare në qështjen e legjitimitetit dhe përputhshmërise më të drejten ndërkombtare në rastin e Kosovës, sidomos pas dështimit të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, për të parandaluar konfliktin në Kosovë që në fillim të vitit 1997, i cili fakeqësisht kishte eskaluar më luftë të tmërrshme dhe më pasoja të rënda për popullsinë civile në Kosovë..

Edhe pse ka disa mendime që flasin kundër legjitimitetit të një intervenimi ndërkombëtar pa autorizimin e Këshillit të Sigurimit të OKB-së,  në anën tjetër është e domosdoshme që edhe skeptikët të pranojnë, se ka  arsye tjera të shumta, të cilat mund të parashtrohen si raste të pakontestueshme dhe që flasin në favor të një intervenimi të tillë humanitar.

E drejta ndërkombëtare, sidomos pas hyrjes në fuqi të Kartës së Kombeve të Bashkuara është zhvilluar në atë masë, sa të ndikojë se cënimi i normave detyruese( Ius Cogens),paraqet ndikim erga omnes, që do të thotë që të gjitha shtetet e bashkësisë ndërkombtare të jenë të cënuar në të drejtat e tyre.

Nëse shkelja e të drejtave të njeriut nga ana e një regjimi përbën një shkelje të së drejtës ndërkombëtare të natyrës së rëndë, atëherë pengimi i kësaj shkeljeje nuk mund të jetë shkelje ligjore ose cënim i të drejtës ndërkombtare.

Duke pasur parsyshë argumentet e sipër përmendura si dhe dukë marrë për bazë edhe parimet themelore të OKB-së, atëhërë vijmë në përfundim se nuk mund të jetë synim i vet Kartës së Organizatës se Kombeve të Bashkuara, pranimi dhe tolerimi i shkeljeve të rënda të të drejtave themelore të njeriut,  në rastet kur  bashkësia ndërkombtare nuk mund të ndërmarrë masa të nevojshme parandaluese.

Mbrojtja efektive e të drejtave të njeriut në rastet e katastrofave humanitare dhe të shkeljeve të rënda të të drejtave të njeriut është e mundur vetëm atëherë kur nuk mbështetet vetëm në rregullat procedurale të Këshillit të Sigurimit të OKB-së. Prandaj intervenimi ushtarak humanitar i NATO-s në Kosovë, mund të konsiderohët legjitim duke u bazuar në faktin se KS i OKB-së nuk kishte ndërmarrë masat e nevojshme apo kishte dështuar në parandalimin e dhunës, krimeve, pastrimit etnik deri ne shkallë gjenocidi kundër popullsisë civile shqiptare në Kosovë.

Në ketë aspekt me qëllim të menjanimit të dilemave dhe koncepteve jofavorizuese të cilat kanë të bejë me intervenimin humanitar ushtarak, nje veshtrim i veqantë i ështe berë edhe doktrinës së luftës së drejtë, i cili në rastin e Kosovës, ka qenë i plotësuar në të gjitha fazat dhe parametrat e zhvillimit të sajë duke u bazuar në të drejten e tanishme  ndërkombëtare.

Poashtu edhe përgjegjsia për mbrojtjen e popullsisë civile (Responsibility to Protect) ka gjetur një trajtim të posaqëm. Ne ketë rast, në bazë edhe të raporteve është vlerësuar se nese shteti nuk ka vullnet pozitiv ose mundësi të mbrojë qytetarët që jetojnë brenda territorit të vet nga shkeljet e rënda të të drejtave të njeriut, atëherë sipas konceptit të përgjegjsië për mbrojtjen e popullsisë civile, lind përgjegjësia tjetër mbrojtëse e cila i kalon Bashkësisë Ndërkombëtare.

Jo rastësisht institucionet shtetrore politike, ushtarake dhe të sigurise së ish Jugosllavisë dhe të Serbisë, shpesh hërë kishin bashkëvëpruar në ko-ordinim të plotë për dhunë dhe terror. Përpos në luftën e Bosnjës, është dëshmuar se edhe në Kosovë, autoritetet më të larta shtetrore, sidomos ato të ushtrisë ishin përgaditëse kryesore të terrenit dhe vënin në posedim një pjesë domethënese të infrastrukturës për të jetësuar projektët  shfarosese/eleminuese, e cila ndikonte drejtëpërdrejtë në kyrerjen e akteve të dhunës dhe te  krimeve të sipërpërmendura, të cilat në masën më të madhe janë produkt i forcave të rregullta dhe speciale të policisë, si dhe të njësiteve paramilitare.

Aplikimi i metodës së tokës se djegur, djegja dhe shkatërrimi i monumenteve historike, atyre të kulturës dhe objekteve fetare, fushatat sistematike dhe të ko-ordinuara për dëbimet masive të popullsisë shqiptare, plaqkitja e pasurisë private dhe përvetësimi i shtëpive për banim, plaqkitja e pronave të ndryshme dhe të mirave ekonomike – materiale, përbën një fakt tjetër i cili është tregues për veprimet dhe mizoritë më ç´njerzore të aplikuara në Kosovë,  të cilat më mbeshtetje te institucioneve kryesore të Serbisë, kishin për qëllim, pastrimin etnik dhe përfundimin e kolonizimit të Kosovës të filluar gjatë viteve të luftrave në ish Jugosllavi dhe në fund serbizimin e Kosovës.

Veqanërisht vlen të theksohët se me intervenimin e NATO-s në Kosovë, nuk bëhët fjalë për nje agresion apo sulm për luftë ndaj një shteti në kohë paqe, por për intervenim me qëllim për të parandaluar një konflikt i cili kishte eskaluar më luftë me pasoja gjithnjë e në rritje për popullatën civile dhe pengimin e zgjerimit të një katastrofe humanitare me tendencë për shtrirje edhe ne vende të tjera në regjion. Duhët vlerësuar faktet e paraqitura sidomos në rezolutat e KS të  OKB-së gjatë vitit 1998 (1160 dhe 1199), në të cilat NATO e ka mbështur vendimin e sajë për gjendejn alarmante,  dhe ka justifikuar ndërhyrjen/intervenimin ushtarak humantar në konfliktin e Kosovës, i cili ka qenë në përputhje me të drejtën ndërkombëtare.

Poashtu, pamvarsisht kesajë edhe shtetet anëtare të Alenacës nuk kanë vepruar njëanëshëm por në ko-ordinim të ligjshëm në aspektin politik dhe të drejtes ndërkombtare pasi qe së bashku me partnerët e tyre brenda aleancës, në vazhdimsi kanë berë apo kanë qenë pjese e përpjekjeve dhe iniciativave të shumta për të shmangur shtypjen e te drejtave dhe lirive themelore të njeriut, arritjen e paqes, sigurisë dhe stabilitetit dhe për të penguar dëbimin e paligjshëm të shqiptarëve të Kosovës nga vendi i tyre.

Aleanca Veri-Atlantike se bashku me Grupin e Kontaktit, por edhe me iniciativa vetanake politiko-diplomatike të shteteve me influencë(SHBA-të, Britania e Madhe, Gjermania), “…nuk kanë  lënë asgjë, absolutisht asgjë pa provuar gjate javeve dhe në muajt e fundit pra intervenimit, për të arritur një zgjidhje paqësore të konfliktit në Kosovë”. Ish Jugosllavia dhe Serbia në krye më  Millosheviçin, në vazhdimsi kishte vepruar kundër zotimeve të dhëna para palës ndërkombtare,  dhe nuk kishte pushuar në anën tjeter me fushtaën e dhunës dhe terrorit ndaj  shumices shqiptare në Kosovë. Pra, vazhdimisht gjatë gjithë procesit të negociatave dhe perpjekjeve paqësore  bashkësia ndërkombëtare ishte tradhtuar.

Për muaj të tërë, përfaqësuesi special i BE-së, Ambasadori, Volfgang Petriç dhe ai i SHBA-ve, Ambasadori, Kristofor Hill, përmes të ashtuquajturës” Shuttle Diplomacy”  kishin bërë përpjekje përmes bisedimeve intensive me të dy palët e përfshira në konflikt, për të gjetur një kompromis dhe për të përgatitur terrenin për një marrëveshje të drejtë e cila do të garantonte nje zgjidhje të qëndrueshme. E tërë bota kishte qenë dëshmitarë për negociatat disa javore në Rambuje dhe në Paris, ku përpos vendeve të përëndimit kishte qenë bashkëkryesuese edhe Federata Ruse. Vet fakti se ishte sjellur një përfundim i cili kishte një marrëveshje që garantonte të drejtat e njeriut të shumicës shqiptare në Kosovë, por edhe integritetin territorial i Republikës së Jugosllavisë, kishte lenë shumë shpresë qe palët do të dakordohëshin.

Por, edhe ketu  faji bije pikërisht mbi delegacionin Jugosllav dhe Serb, pasi qe kishte refuzuar ta nënshkruante  marrëveshjen ne Rambuje, perderisa pala shqiptare ishte pajtuar dhe kishte nenshkruar atë.

Përveq kesajë, nga regjimi i Millosheviqit dhe forcat ushtarako-policore Jugosllavo-Serbe në Kosove, nuk ishte ndalur por ishte intensifikuar dhuna dhe terrori i cili kishte kaluar të gjithë parametrat e deri atëhërshëm të cilët kishin ndodhur gjatë mujave të parë të konfliktit në Kosovë. Megjithatë deri në momentin e fundit, përpjekjet për ta bindur Millosheviçin që të ndërpresë dhunën dhe terrorin si dhe për ta pranuar marrëveshjen e Rambujesë kishin vazhduar deri në orët e fundit para intrvenimit të NATO-s, të cilat ishin bërë nga ana e personalitetve të politikës dhe diplomacisë ndërkombtare të cilët i kishin bërë thirrje publike apo ishin takuar drejtëpërdrejtë me atë.

Në mesin e ketyre përsonaliteteve të larta veqojmë:  Ministrin e Jashtëm të Gjermanisë, J.Fisher, në cilësinë e Presidentit të Këshillit të BE-së, pastaj Ministri i Punëve të Jashtme të Federatës Ruse, Ivanov, Kryetari i OSBE –së, K.Vollebek dhe i fundit në cilësinë e të  dërguarit të posaçëm  të SHBA-ve i cili e kishte takuar Millosheviçin kishte qenë,  Ambasadori, Riçard Holbruk.

Prandaj si përfundim, duke u bazuar tek dëshmitë e ofruara dhe përpjekjet e vazhdueshme deri në momentin e fundit nga ana e komunitetit ndërkombtarë si dhe duke qenë i përfshirë edhe vet KS të OKB-së, me qëllim për të siguruar paqën dhe sigurinë në Kosovë dhe në rajon;

-poashtu duke u bazuar në raportet e vazhdueshme nga brenda dhe jashtë për shkelje të drejtave dhe lirive themelore të njëriut në Kosovë;

- duke u bazuar në te dhënat për konfliktin i cili kishte eskaluar në një luftë më përmasa të paparashikueshme në vitin 1998/99;

- duke u bazuar në dhunën sistematike dhe terrorin e organizuar nga autoritetet më të larta politiko-ushtarake nga regjimi në Beograd  si dhe esklaimi i tyre me dëbim të dhunshëm masiv i cili kishte për qëllim pastrimin etnik të Kosovës nga Shqiptarët;

- si dhe duke u bazuar nga leksionët e mëprashme nga luftat në ish-jugosllavi ( sidomos lufta në Bosnje),  mund të vijmë në përfundim se Operacionet e NATO-s në Kosovë të cilat kanë pasur qëllim të pëngimit të mëtutjeshëm të akteve të dhunës dhe terrorit ndaj popullsisë civile si dhe të pengimit të një katastrofe humanitare, janë të justifikueshme dhe legjitime, pasi që ato kishin kryekëput të bëjnë më një intervenim ushtarak të karakterit të pastër humanitar.

Përfundimisht, duke analizuar faktet e paraqitura rreth situatës dhe zhvillimeve gjatë gjithë procesit si dhe duke marrë në konsideratë edhe aspektet juridike dhe të drejtës ndërkombtare vlersojmë se përgjegjsia për dështimin final për të arritur paqën dhe sigurinë në Kosovë, i atribohet pikërisht  udhëheqjes jugosllave-serbe për mungesë vullneti për bashkëpunim, dhe jo tolerance ndaj qdo propozimi të ofruar, perderisa në anen tjetër intervenimi humanitar ushtarak i NATO-s, ka pasur për qëllim rivendosjen e paqes dhe sigurisë në rajonin e trazuar, sidomos i fuqizuar pas dështimit të të gjitha përpjekjeve të mëparshme politiko-diplomatike në ketë aspekt.

Ligjerata qe uatori i librit”Intervenimi i NATOS ne Kosove”, konsull i Kosoves ne Frankfurt mbajti me 6 dhjetor ne Monroe College gjat promovimit te librit nga Federata VATRA dhe Konsullata e Kosoves ne Nju Jork

Hazir MEHMETI/ VJENE/ Rrethanat e reja drejt progresit në vendlindje krijuan hapësirë tani për shqetësime tjera, mes tyre edhe forma e organizimit dhe veprimit të krijuesve në mërgatë. Fatbardhësisht krijuesit tanë në vendet jashtë atdheut janë të shumtë dhe paraqesin vlera prezantuese para të tjerëve krahas kombeve tjera. Nuk është e sotme fuqia e fjalës artistike, dhe jo vetëm artistike, në shërbim të atdheut. U fillua shekuj më parë, kulmor ishin Rilindësit e mëdhenj të cilët e krijuan bërthamën kombëtare e shtetërore me pendën e tyre në zemër të shqiptarëve të etur për liri. Nga kjo lindi alfabeti si elementi themelor i kombit e shtetit. Tani në rrethana të reja në mërgatë, ku teknologjia e bëri botën e vogël, mundësitë afirmative të vlerave janë shumë herë më të fuqishme. Kjo kërkon organizim përkatës si formë efikase në lidhjet dhe njohjet reciproke mes individëve, shoqatave e lidhje shoqatash të krijuesve anë e kënd globit. Njohja me njëri tjetrin, ndihma e ndërsjellë, informatat e mundësive të ofertave të përbashkëta, është hapi i parë drejtë lidhjeve me të tjerët. Ne si popull i lashtë, me një histori e kulturë shekullore kemi çka të ofrojmë me krenari krahas të tjerëve. Nga historia e kultura jonë, e njeriut tonë, u grabitën pa mëshirë nga popujt për rreth, të cilët e mohojnë kombin shqiptar. Këtu ne duhet të bashkojmë forcat në hulumtime shkencore në gjithë globin që ta shpalosim të vërtetën shekullore të  historisë e kulturës kombëtare.

Në këtë rrugë, si një yll  shkëlqen  Prof.Arif Mati (Aref Matheus), nga Parisi, i cili shkriu vetën në arkivat e  bibliotekat botërore, dha çdo gjë në luftën për të vërtetën mbi shqiptarët, ilirët e pellazgët përballë vërsuljeve barbare agresive në Gadishullin Ilirik. Është ky një shembull i veprimit individual, të vetmuar dhe shumë të tjerë që presin hapjen e rrugëve për lehtësira në ofertat shkencore, të botimeve, promovimeve etj. Nisur nga kjo Koblenzi në Gjermaninë e begatë, do jetë një dritare e re në ndriçimin e hapave tanë në krijimtarinë artistike, hulumtuese shkencore, një trasim për gjeneratat e reja drejtë prosperitetit kombëtar.
Koblenzi ka edhe një simbolikë madhore, Simbolin e Rezistencës Kombëtare, me fjalë e porosi. Vlera e tyre do shtohet në çdo minutë, dhe nesër nuk do ketë kandar që t’i peshon. Dhe çuditërisht, Qëndresa Femërore e Kombit Shqiptar, po aty, me fjalë e porosi. Porosi e dyfishtë, kombi dhe  emancipimi i tij. Dhe tani vetëtimë  rrjedh kujtimi në malet shqiptare ku shkëlqeu plisi i Nusës së Maleve, krahas Kryetrimit me Shtatë Zemra, dhe sakrifica e tyre për liri, me mjetet e vetme të mundshme kur robëria mbyste.
Madhështitë nuk krijohet vetëm, por në grupe, ato përzgjedhin ngjashmëritë dhe nxisin energji kolektive e cila na duhet në shërbim të njerëzores e kombit. “Ne shqiptarët jemi popull i befasive të këndshme”-tha personazhi i befasive. Le të jetë kjo kështu edhe në Koblenz. Një ngrohje shprese mbi dhembjet e hidhura të kombit tonë të vogël në rrugën e mbijetesës. Sot do jemi të hapët dhe nuk do mbyllim derë. Mysafiri i   heshtur, lugën e gjeti shtruar në sofrën mërgimtare. Gota cingëroi, tani me verën kosovare në zemër të Nemcit. Kush tha se ëndrrat nuk janë reale!
Secili krijues një copëz historie, një copëz dhembje. Atdheu ishte gjithkund i plagosur dhe rritja e fryteve ishte me plotë plagë e vrragë. Gurpragu i Kullës i plagosur nga lotët e pritjes së mërgimtarit, shpresës së ringjalljes, do shërohet. Një hap edhe Koblenzi drejt atdheut me shpirt e veprim.

Shkrimtari  SPIRO GJIKONDI e solli në gjuhën shqipe enkas për Gazetën “DIELLI”/

Shkrimtari francez Andre Morua (Andre Maurois, 1885-1967,) midis veprave të shumta letrare, monografike e memoriale, në vitin 1930 botoi librin “Bajroni”, ku përshkruan e analizon jetën dhe veprimtarinë letrare të poetit të madh anglez Xhorxh Gordon Bajron. Libri u përkthye në anglisht nga Hamish Miles dhe u botua në Amerikë në vitin 1964. Sipas një reviste të kohës së botimit të parë, kjo është monografia më e saktë dhe më e lexueshme për poetin romantik të Anglisë. Në një kapitull të vecantë të librit përshkruhet udhëtimi i parë i Bajronit në vende të ndryshme të Evropës, në të cilin vend të vecantë i ka lënë autori kalimit të poetit nëpër Shqipëri. Më poshtë po japim të përkthyer nga anlishtja pjesë që përmbajnë opinione dhe detaje të autorit për Shqipërinë dhe shqiptarët që mendojmë se janë me interes edhe aktual.

***

Më 26 qershor, 1809, të dy shokët, Bajroni dhe Hobhauz 1) hypën ne anijen “Bijtë e Kapitenit”, që shkonte në Lisbonë. Hobhauz, të cilit i silleshin nëpër tru copëza shënimesh arkeologjike, kishte marë me vete rreth njëqint pena, dy gallone boje shkrimi dhe disa pako me letra të bardha. Ndërsa Bajroni ishte shndëruar në një “magnet natyror” për një trupë të tërë shoqëruesish. Meri plak, do të ishte me ta gjer në Gjibraltar, pasi era e detit i bënte shumë mirë shëndetit të tij. Detyrat e tanishme të shërbëtorit të trupës i ishin besuar Flecerit, gardërobistit të Njustedit, i cili kohët e fundit ishte martuar dhe qahej shumë se po ndahej nga gruaja e tij, Sely. Vargu plotësohej nga Robert Rashton, një pazh i ri i njohur si Bob, djalë fermeri që Bajroni e pëlqente “sepse, ashtu si unë, edhe ai duket si një “kafshë pa shoqëri”, si dhe nga një garderobist gjerman që ja kishte rekomanduar dr. Batler i Harrout.

Hoxhson mori një përshkrim në vargje heroiko-komike për këtë prag-udhëtimi dhe për Hobhauz që villte herë ushqimin e mëngjezit dhe herë përshtypjet e tij për atë udhëtim të parë. “Donte Providenca të futej midis tij dhe njerëzve të tjerë që vuanin, dukë i cuar një herë ndrydhjen e kycit të dorës dhe një herë derdhjen e bojës së shkrimit, që ai të mos shkruante.” “Po e lë Anglinë me keqardhje, ( do shkruante Bajroni, shen.yni S.Gj).- Do të kthehem sërish pa qejf. Unë jam si Adami, i dënuari i parë për tu larguar, por unë s’kam Evë dhe s’kam ngrënë mollë të ndaluar, por dicka që është më e thartë se gaforja.” Edhe Zonjës Bajron ai i shkroi letrën e tij të lamtumirës: “Bota është e gjitha para meje dhe po e lë Anglinë pa keqardhje e pa ndonjë dëshirë për të vizituar sërish c’përmban ajo, vec teje dhe banesës tënde të tanishme.” E kishte lënë atë të kujdesej për arushën, qenin e gjahut dhe vajzat gazmore…

Në përshkrimin e kalimit të bajronit në Shqipëri Morua thotë:

Shqipëria në atë kohë ishte një vend pothuajse i panjohur. Malet e egër i kujtonin Bajronit Skocinë, të cilën ai e kishte njohur që në fëmijëri. Burrat vishnin fustanella që u shkonin deri në gju, jo tamam si keltët, si dhe guna të dhirta. Aliu, Pashai i Janinës, një burrë i njohur për guximin dhe ashpërsinë e tij, ishte njoftuar prej Ministrit Anglez per ardhjen e xhentelmenit te ri prejfamiljeje fisnike dhe e ftoi per vizite ne sarajet e tij. Cdo gje qe e rrethonte e magjepste Bajronin. Shqiptarët e veshur me tunika të qendisura, Tartarët me kapucët e gjatë, shërbëtorët zezake, kuajt, daullet, madje edhe muezini që thërriste nga maja e minaresë së xhamisë: “Nuk ka Zot tjetër vec Allahut.”

I tmershmi Ali Pasha ishte shtat-vogël, në të shtatëdhjetat, njëegjashtëdhjetëpesë i gjatë, me një mjekër të bardhë, por me sjellje dinjitoze plot respekt. Ai, i njohur për papërtueshmërinë e tij për të pjekur në hell armiqtë, apo për të mbytur njeherësh në liqen pesëmbëdhjetë gratë vetëm e vetëm se ato i kishin mërzitur nusen e djalit, e pyeti bajronin sepse e kishte lenë vendlindjen në një moshë kaq të re dhe shtoi se do ta kishte vënë re menjëherë prejardhjen e tij fisnike prej veshëve që i kishte të vegjël, nga flokët gjithë dredha dhe nga bardhësia e duarve.. Këto fjalë i bënë përshtypje të madhe Bajronit dhe, për shumë muaj ato do të ndeshën pothuajse në të gjitha letrat e tij. Ali Pash për një kohë të gjatë mbeti hero i Bajronit. Etja për pushtet, përcmimi ndaj moralit dhe ligjeve të shoqërisë, një shije për  ta mbështjellë misterin, – gjithë personaliteti i Aliut e prekën Bajronin thellësisht. Bandite, korsare, kapedanë kacakësh,- gjithë këto qenie të një klase të jashtëligjëshme, i pëlqenin atij si një kundërvënie ndaj hipokrizisë dhe si vlerësim për guximin. Por simpatia e tij nuk mbeti pa u shpërblyer. Në rrugën e kthimit Ali Pasha i paisi të dy anglezët me një grup shoqëruesish të armatosur.

Të udhëtonin nëpër një vend të egër nën mbrojtjen e ca ushtarëve gjysëm-barbarë ishte një aventurë e vërtetë.. Bajroni zbuloi, ashtu sic mendonte, se ishte ne shpirt nje njeri i veprimit. Nuk kishte frike nga asgje. I pelqenin keta luftetare shqiptare sepse ishin te thjeshte e besnike dhe sepse kishin dicka primitive qe te ben ta humbasesh mendjen pa u shqetesuar. Ishte ne mesin e tyre ne Janine kur ai filloi te shkruante vepren e vet Cajld Burun, te cilen, pasi kishte mbaruar kengen e pare, e titulloi Cajld Harold. Ai e shkroi ate ne strofa Spenseriane, nentevargeshe, sepse, sic mendonte, kjo i jepte mundesi per ndryshueshmeri tonesh. Hobhauz, nga ana e vet, vazhdonte te mbante shenime per dicka tregimtare.

Prej Shqiperise ata donin te shkonin ne Greqi por u penguan gjate udhetimit nga stuhia dhe paaftesia e lundertareve. “Gati humba jeten ne nje anije luftarake turke per shkak te paditurise se kapitenit dhe te ekuipazhit, edhe pse stuhia nuk ishte aq e forte. Fleceri logatej per gruan e tij, greket thirren ne ndihme gjithe shenjtoret, myslimanet thirren Allahun, ndersa kapiteni shpertheu ne lot dhe zbriti nga kuverta per te na thene ti luteshim edhe ne Zotit.” Velat e anijes u shqyen, detaret ishin te paafte per ta drejtuar anijen dhe Fleceri ulurinte vazhdimisht, jo pa duartrokitje, se ata po i priste nje fund i tmerrshem ne nje “varr ujor”.

Bajroni, te cilin e pengonte kemba te jepte ndonje ndihme sado te vogel, hoqi dore nga perpjekjet e tij te kota per te qetesuar Flecerin dhe, duke u mbeshtjelle me gunen shqiptare, u shtri ne kuverte dhe qetesisht e zuri gjumi. Kur u zgjua stuhia kishte pushuar dhe anija kishte dale ne breg ku ata u priten nga Suliotet me nje mirseardhje te ngrohte. Ky klan malesoresh krenare dhe fisnike kishte mundur te mbetej nje popullsi e lie, duke i sherbyer Pashait, por gjithmone si mercenare qe paguheshin perpara se te hynin ne beteje. Ata kishin nje nam te keq, por i mirseardhen bujarisht udhetaret e shpartalluar prej stuhise; u thane rrobat e qullura, u dhane per te ngrene dhe, ne mbremje, organizuan per ta nje shfaqje me valle perreth zjarrit e kenduan nje kenga te cuitshme me nje refren ku lavderoheshin se ishin “hajdute te Parges” Me vone, kur Bajroni i luti te pranonin prej tij si shperblim disa monedha, kapedani i tyre i tha: “Une dua qe ti te me duash, jo te me paguash.” Kjo thenie i pelqeu shume Bajronit. Ai admiroi keta njerez me pasione te fuqishme, te afte edhe per vrasje, edhe per shoqeri.

Perbuzja e tij per fete e zemeronte shume. Ne nje hapesire kohore prej disa javesh, gjate udhetimit te tij, ai kishte pare Katolike dhe Protestante, Myslimane dhe Ortodokse dhe kishte verejtur gjithmone tek ata te njejten “kafshe njerezore”. Ndersa per shqiptaret do te shkruante: ” I dua shume shqiptaret. Ata nuk jane te gjithe turq, disa fise jane kristiane, por feja nuk ndikon shume ne sjelljet e tyre.” Nje teme e preferuar ne letrat e tij ishte kontrasti midis te shkretit Uiliam Flecer te Njustedit qe ankohej vazhdimisht nen nje ombrelle per shiun ne malet shqiptare dhe shoqeruesit e tij te rinj, te cilet ishin mosperfilles dhe te shkelqyar.. ” Fleceri, si gjithe anglezet, eshte shume i pakenaqur edhe pse disi i ngushelluar nga nje dhurate prej tetedhjete pjastrash qe ja dha Veziri… Nuk vuan nga asgje, vec prej te ftohtit, te nxehtit dhe paraziteve, porse nuk eshte trim dhe ka frike hajdutet e stuhine..

Si kundershtuan rrugen detare, ata vendosen te arrinin ne Greqi me rruge tokesore. Ishte nje udhetim i mrekullueshem mes malesh. gjate mbremjes Suliotet kendonin strofa kengesh, qe Bajroni i perkthente me ndihmen e perkthyesit. Me ne fund arriten ne disa pllaja e ndaluan ne nje qytet te vogel qe quhej Mesollongj, buze nje kenete te gjere. Kishin arritur ne Greqi.

Morua, ne monografine e tij per Bajronin  do ti kthehet serish temes se shqiperise e te shqiptareve. Gjate qendrimit te dyte te Bajronit ne Greqi, pasi u kthye prej Konstandinopolit, ai thote se:

… Bajroni beri disa vizita ne More, duke shkuar deri ne Tripolica, dhe gjithmone bente nje ndalese ne Patra, ku nje konsull angles, Z.Strane, sherbente si bankieri i tij. I pelqente ky port ku anijet me trupin e tyre te holle, qe i kujtonin floten e Agamemnonit, shpaloseshin nen qytetin e bardhe e te rrepirte. Por Patra ishte nje vend jo shume i shendetshem; kur frynte era e Mesollongjit dhe ne stinen e miskonjave, malarja mbreteronte. Bajroni gati vdiq prej saj. Shkroi edhe nje epitaf te vogel per vete.

Fleceri kishte humbur mendjen, por, fatmiresisht, shqiptaret qe e shoqeronin e qe kujdeseshin per te , i thane doktorit se do ta vrisnin neqoftese zoteria i tyre do te vdiste. Ishte fuqia e Jovit, Rinia e tij apo ky kercenim i shqiptareve qe e ngriten ate serish ne kembe? “E pashe vdekjen si nje shpetim prej dhimbjeve, pa aspak deshire per nje jete tjeter, por me besim se Zoti qe ndeshkon per se gjalli do ta kishte braktisur ate azil te fundit i lodhur e i keputur.” Dhe shtoi ne greqisht “Vdes i ri ai qe perendia e do.”

Perkthimi dhe shenimet nga Spiro Gjikondi

1. Hobhauz: shok shkolle ejetei bajronit e me vone zyrtar i i larte anglez.

Ne Foto: Migjeni 1911-1938/

Shkruan:  Gani Qarri/ Zvicer/

Migjeni u lind më 13 tetor të vitit 1911 në qytetin e Shkodrës dhe vdiq në moshë të re i mundur nga sëmundja e Tuberkulozit,atëherë kur mjerisht ende nuk i kishte kaluar të 27-at, duke ndërruar jetë më 26 gusht të vitit 1938,në spitalin Tore Peliçe afër Torinos në Itali.

Emri tij i vërtetë ishte Milosh Gjergj Nikolla dhe vinte nga një familje e varfër shqiptare, jeta e të cilit do të rëndohej gjithnjë e më tepër nga vdekja në vdekje dhe fatkeqësi të rënda e të njëpasnjëshme, të cilat i morën anëtarët më të ngushtë të familjes.

Migjenit,qysh në moshën 5 vjeçare, së pari do ti vdiste e ëma,kurse tetë vite më vonë kur ai ishte vetëm13 vjeçar ,do ti vdiste edhe i ati, për të mbetur jetim dhe nën mbikëqyrjen e vëllezërve të sëmurë dhe gjyshes plakë e të lodhur nga vitet.

Por, për fat keq,nuk do të vononte shumë dhe do ti vdisnin edhe gjyshja bashkë me vëllezërit, njëri pas tjetrit, duke lënë Migjenin krejt të vetmuar me sëmundjen e rëndë të tuberkulozit e cila e vetmja  i qëndroi “besnike” dhe nuk iu nda asnjë herë deri sa e mori në moshën më të mirë rinore,duke e quar në mënyrë të parakohshme në përjetësi.

Shkollën fillore ai e mbaroi në qytetin e tij të lindjes, në Shkodër,për të vazhduar seminarin në Tivar, ndërsa nga viti 1928 deri më 1932, përfundoi mësimet teologjike në Manastir. Migjeni, edhe pse qëndronte nën kontrollin e mjekëve,nuk do të shkonte shumë kohë dhe do të mundej nga sëmurja e Tuberkulozit nga e cila pati humbur edhe të ëmën dhe anëtarët tjerë të familjes.

Megjithëse shteti i atëhershëm do ta dërgonte për mjekim në Sanatoriumin “Shën Peliçe” të Milanos,fatkeqësisht edhe atje, ai nuk do të gjente shërim, duke vdekur shumë i ri dhe në moshën më të mirë djaloshare,mu atëherë kur pritej krijimtari e bujshme me vlera të larta letrare.

Më 1933,Migjeni do të punësohej fillimisht në Vrrakë, fshat i vogël ky në afërsi të Shkodrës, i cili do të bëhej i njohur për të gjithë shqiptarët dhe më gjerë,edhe për faktin se atje do të punonte ai si mësues.

Përveç punës arsimore, ai merrej edhe me shkrime, të cilat fillimisht do ti botonte te Revista “Iliria”përmes të cilave shprehte pezmin shpirtëror kundër mjerimit social dhe jetës së zymtë në vend.

Vjershat dhe tregimet që shkruante, do ti botonte në disa gazeta dhe revista të kohës, si; “Iliria”,”Përpjekja shqiptare ” “Jeta dhe Kultura”, “Kuvendi Kombëtar”, “Shqypnija e re” etj. Ndërsa krijimet e tij poetike më 1936, do ti botonte në librin “Vargjet e lira” të cilat, për shkak të pasqyrimit të gjendjes së vështirë sociale në vend, do të ndaloheshin nga censura e atëhershme shtetërore.

Gjatë gjithë kohës sa punoi si mësues, ai dimër e verë nga Shkodra deri në Vrrakë,  do të udhëtonte nëpër borë dhe shi  me biçikletë, të cilit do ti përkeqësohej aq shumë gjendja shëndetësore sa që për kurimin e tij,do të dërgohej në Itali,por nuk të gjente  shërim as atje.

Ndaj, nga sëmundja e tuberkulozit e cila ishte ndër sëmundjet më të rënda në ato kohë, nga e cila pak kush mundi të shpëtonte,Migjeni më 26 gusht të vitit 1938,kur ishte vetëm në moshën 27 vjeçare, do të ndahej nga jeta dhe mbyllte sytë përgjithmonë në vend të huaj.

Pas vdekjes,do të varrosej në Tore Pelice të Torinos, trupi i të cilit,atje do të qëndronte më tepër se sa zgjati vet jeta e tij, pra mese 28 vite me radhë.

Në vitin 1954, apo 26 vite pas vdekjes së kësaj figure madhore të letrave shqipe, së pari do ti botohej vepra e plotë,kurse dy vite më vonë,apo në pjesën e dytë të viteve të pesëdhjeta, nga Italia në Shqipëri do të ktheheshin edhe eshtrat e tij,për tu varrosur me nderime të mëdha, më 5 shkurt të vitit 1956, në Shkodër.

Vepra e plotë e Migjenit,do të ribotohej disa herë,në vitin 1954,më 1957 dhe 1961, si edhe pas viteve të 90-ta.

Ai,përkundër jetës së shkurtër,pati një krijimtari të bujshme e cila e bëri që Migjeni të jetë njëri nga autorët më të çmuar shqiptar me gjithë kohën e kaluar-gati njëshekullore,që nga vdekja e tij.

Për hir të së vërtetës,duhet cekur se përkundër shndërrimeve të shijeve në letërsi dhe artin e shkrimeve nëpër kohë, si dhe të gjitha zhvillimeve kulturore e letrare të  gjeneratave shqiptare, Migjeni,me veprën e tij mbetet i pazëvendësueshëm e shumë i pranishëm ndër shqiptarët,që nga vendlindja e tij Shkodra dhe kudo flitet e frymohet shqip.

Kjo dëshmon edhe njëherë më tepër,se  krijimtaria e tij, ka lënë gjurmë të pashlyeshme në të gjithë brezat dhe gjeneratat,pa dallim moshe. Ai qe i pari i cili në letrat shqipe gdhendi dhe skaliti me mjeshtri të rrallë modelin e njeriut të mjerimit, të cilin e përjetësoi dhe bëri të pavdekshëm për popullin tonë,përjetimet e të cilit nuk ndryshojnë shumë, nga koha kur ai shkroi, me gjendjen në të cilën jetojnë edhe sot një numër i madh shqiptarësh.

Njeriu i mjerimit ndër ne,edhe sot, jo vetëm se vuan e heq të zitë e ullirit si personazhet e Migjenit dikur, por ai kohë pas kohe i mbytur nga pesha e vuajtjeve të “shekullit të ri”,vetëvritet diku publikisht, herë duke u hedhur nga lartësitë shumëkatëshe, herë duke ia shkrepur vetes, apo edhe duke u vetëdjegur me benzinë në vende publike, para syve të qindra kalimtarëve i cili ndoshta kurrë nuk ka qenë më prezent dhe kaq vetë-flijues, siç është tani.

Ndaj, vetë gjendja e shqiptarëve , edhe në këto kohë,bënë që temat e shkrimeve të Migjenit të mbeten aktuale dhe përmbajtja e tyre të ketë karakter të përjetshëm kombëtar edhe për faktin se mjerimi si i vetmi fenomen,sado fatkeq që mund të jetë-është ruajtur dhe trashëguar me “besnikëri” dhe më shumë se çdo dukuri tjetër në këto troje.

Nga e gjithë kjo dëshmohet se nuk është vetëm magjia e shkrimeve migjeniane ajo që në trojet shqiptare mbijeton ndër vite dhe mote, por është edhe gjendja aktuale e njeriut tonë këtu,e cila mjerisht  përsëritet si  këngë e dhembshme e një “dashurie” të vjetër. Pra është mjerimi, prodhimi më origjinal vendor i cili tek shqiptari vazhdon pa mbarim dhe garanton bashkëjetesën e veprave letrare të Migjenit me këtë popull, si ushqimet “BIO” të cilat jetojnë më gjatë dhe bëjnë kalimin përtej kohëve.

Gani Qarri  Cyrih,  Dhjetor 2013

Nga Arjan Th. Kallço/

Në këtë datë 10 dhjetor 2013, si për koinçidencë të ngjarjeve, Italia përkujton disa emra të shquar të jetës dhe kulturës kombëtare: libri i Makiavelit Princi, Çmimi Nobel në Letërsi për femrën e parë italiane Gracia Deleda, ndarjen nga jeta të Luigji Pirandelos. Tre personazhe që nuk mund të mbeten brenda kufijve të Italisë, kufij që për ta nuk ekzistojnë më, pasi kudo në botë në mjediset akademike, letrare, shkollore e poltike, i njohin dhe i studiojnë.

Në këtë datë, 500 vjet më parë, i ulur diku në një qoshe të dhomës së vet, Makiaveli i shkruante mikut të vet një letër të thjeshtë, ku i fliste për jetën e tij dhe për një sihariq të mirë, një libërth që më pas do të zhndërrohej në një ikonë e kohës së atëhershme, por edhe e kohës moderne të sotme.

Në këtë datë në një sallë madhështore shkrimtarja e famshme italiane mbante fjalimin e saj të detyrueshëm të laureimit, rast që nuk kishte patur precedentë të tjerë, sepse ishte femra e parë në historinë e botës që e meritonte këtë çmim.

Në këtë datë ndërronte jetë një gjeni i letrave, dramaturgu, shkrimtari dhe poeti nobelist italian Luigji Pirandelo, njeriu që i dha ndriçimin e penës së vet, gjinisë më të fuqishme të artit, teatrit.

Rreth 500 vjet më parë po shihte dritën e botimit një prej librave më të diskutuar në botë, i parë nga këndvështrime të shumta të mendimit njerëzor, njëri prej tre librave më të famshëm italianë, pas Komedisë së Dantes dhe Pinokut të Kolodit. Libri që mban titullin De Principatibus, dhe që më vonë u transformua në Princi, është konsideruar një traktat i doktrinës politike. Në vepër autori ka paraqitur idetë e tij për disa prej karakteristikave që duhet të kenë principatat dhe metodave për t’i mbajtur dhe pushtuar ato. Kaq e gjerë është fama e librit dhe e mendimit të tij, saqë jo vetëm u përdorën në çdo kohë prej sovranëve, shpesh edhe të keqinterpretuara qëllimisht prej tyre, por pasuruan fjalorin, edhe atë politik, me fjalët makiavelizëm dhe makiavelist.

Makiaveli (1469-1527) ka qënë politikan, shkrimtar politik, historian, dramaturg, filozof dhe hartues traktatesh. Dy janë veprat që krijuan një mendim poltik dhe që i dhanë famë : Princi dhe Ligjëratat. Makiaveli ishte njeriu i gjithanshëm që i përkiste Rilindjes, pasi kjo rrymë përshkruan plotësisht njeriun dhe letrarin makiavelist, përcaktim që tregon zgjuarsi të mprehtë dhe të hollë, por të jetë edhe antikonformist. Tek jeta dhe vepra e tij ndihet qartë krenaria dhe realizmi se ai krijoji shkencën moderne politike.

Në fakt fraza e famshme “qëllimi justifikon mjetin” nuk është shkruar kështu nga Makiaveli, por një tjetër kolos i letrave italiane, Francesko De Sanktis, përmblodhi mënyrën e gabuar të interpretimit që i bënin mendimit të Makiavelit.

Libri Princi në formën e tij të plotë përbëhet disa elementë : një dedikim dhe 26 kapituj me gjatësi të ndryshme shtrirje faqore, si dhe në fund të tij, ka një një apel që autori i drejton familjes Medici, me qëllim që t’i pranonte dhe t’i bënte të vetat tezat e librit të saposhkruar nga dora e tij.

Vepra e plotë u krijua në gjysmën e dytë të vitit 1513, por duhet theksuar se ka një kufi tjetër kohor njëri prej kapitujve dhe dedikimi që u përfunduan disa vjet më vonë. Megjithatë botimi i parë i vepërs së Makiavelit daton në vitin 1532.

Ai filloi ta shkruante Princin kur ndodhej në Shën Andrea, i burgosur, i akuzuar më vonë për një konspiracion kundër familjes protektore Mediçi. Në fillim mendoi t’ia dedikonte Xhuljano Mediçit, por më vonë, pas vdekjes së tij, ia dedikoi Lorenco Mediçit. Ipas të gjitha gjasave dhe studimeve të kryera vepra kishte një destinacion tjetër, drejtuesin dhe mbajtësin e pushtetit të familjes së tyre, me një synim dhe largpamësi shumë të saktë, është rasti ta theksojmë, makiaveliste, ta rifitonte detyrën e Sekretarit të Republikës.

Më datën 10 dhjetor 1513, ai i drejton mikut të tij, Francesko Vetorit, një letër si përgjigje ndaj letrës së këtij të fundit për jetën e vet në Romë. Në letrën e tij drejtuar Makiavelit ai i kërkonte shprehimisht t’i fliste dhe t’i shkruante për jetën e vet në Shën Andrea. Makiaveli nuk vonoi dhe i shkroi, duke i treguar për aspektet e paqytetëruara të jetës në fshat, për studimet e veta të kryera deri në atë kohë dhe për një libërth, pa e ditur se do të kaptë majat e famës botërore, me titull De Principatibus.

Letra e Nikolo Makiavelit drejtuar Francesko Vetorit më 10 dhjetor 1513

Me të mbërritur mbrëmja, kthehem në shtëpi dhe hyj në studion time; dhe tek dera heq atë veshje të përditëshme, plot me njolla bate dhe të zambakut të ujit* dhe vesh rrobat mbretërore dhe kishtare; dhe me t’u veshur në mënyrë të denjë, hyj në oborret e lashta të njerëzve të lashtë, ku, prej tyre pritem me dashuri, ushqehem me atë ushqim që është vetëm i imi dhe që unë linda për të; ku mua nuk më vjen turp të flas me ta dhe t’i pyes për arsyet e veprimeve të tyre; dhe ata me njerëzillëkun e tyre më përgjigjen; dhe unë për katër orë nuk ndjej asnjë mërzi; harroj çdo lodhje, nuk i druhem varfërisë, nuk më trëmb vdekja, gjithçka e transferoj tek ata. Dhe meqë Dante Aligieri thotë se nuk bëhet shkencë pa e marrë në konsideratë dhe pa e kuptuar, unë vura re atë që nga biseda e tyre nxora kapital, dhe krijova një libërth de Principatibus.

*Luja e parë që lindi nga kaosi dhe që lindi universin, perënditë dhe njerëzit.

Në dy libra e tij Princi dhe Ligjëratat autori shpreh idetë e tij për rolin e principatës dhe princit në qeverisje. Por në to do të gjejmë të kristalizuara qartë disa aspekte të këndvështrimit të tij të gjerë në lidhje me traditën e ndritur të lashtësisë dhe të jetës kur jetoi. Disa nga pikat më të rëndësishme sipas mendimeve të studiuesve janë :

Klasicizmi i dëshpëruar, apo bindja që nga Roma e lashtë mund të nxirren rregulla për politikën e mirë, gjithmonë të vlefshme; natyralizmi bazë dhe pesimizmi antropologjik; mungesa e një projekti hyjnor në historinë njerëzore dhe të natyrës; qëndërsia e luftës si kusht i pandashëm në realitetin poltik; konsiderata për funksionin politik të fesë dhe të institucioneve të kultit; meditimi mbi fatin; vëmendja për ndarjet shoqërore të kapura në lidhjet e tyre me formën institucionale të shtetit.

Princi edhe sot konsiderohet një vepër që nuk është vetëm një teori e veprimit të përsosur poltik dhe një fenomenologji e principatave, por edhe një projekt për të tashmen. Në rrafshin administrativ lokal ajo shihej si një përvijëzim i një principate qytetare që kishte prejardhje nga e shkuara fiorentine, ndërsa në atë kombëtar, ishte një thirrje për veprim të vendosur ushtarak kundër dominimit të huaj. Është një lloj garancie me të cilin autori shpresonte rifutjen e vet në politikën aktive, pas ekzilit të detyruar. Por libri zgjoi edhe imagjinatën e sovranëve të tjerë, të njerëzve të pushtetit dhe shtetit, pse jo edhe të vetë popullit për republika dhe principata ndoshta utopike, që nuk u krijuan kurrë ndonjëherë, as nuk u njohën më në qënien e tyre. Makiaveli shprehet në mënyrë tepër konçize lidhur me krijimin apo ekzistencën e një principate të drejtë : “…Sepse (vihet re një ndryshim, A.K) ka largësi nga jeta reale dhe nga ajo sesi duhet të jetojmë;  sepse një njeri që dëshiron të bëjë një profesion të mirë, i duhet të mbledhë mes të shumtëve, ata që janë të mirët”.  Për Makiavelin politika është për nga struktura konfliktualitet, por administrim sa më shumë i mundur racional dhe i dobishëm i saj, pasi tregon gjendjen njerëzore, por kurrë cungim utopik apo shtypje e saj. Në thelbin e vet poltika është një lidhje ngjarjesh që ka fitmitarë dhe të mundur, njërëz që komandojnë dhe ata që binden, njerëz që duan ta ruajnë ekuilibrin dhe të tjerë ta përmbysin atë. Udhëheqës, shoqëri dhe sisteme e morën dhe e përvetësuan, herë me të drejtë, herë pa të drejtë, thënien e tij në lidhje me qëllimin dhe mjetin, sipas së cilës çdo veprim i Princit (udhëheqësit apo liderit të sotëm) do të justifikohej, edhe pse në kundërshti të hapur me ligjet morale. Ja se çfarë shkruan vetë Makiaveli për këtë keqinterpretim që iu bë mendimit të tij dhe që shpesh pati pasoja tragjike në botë : “Le ta fitojë dhe ta ruajë shtetin një princ, mjetet do të justifikohen gjithmonë të nderuara dhe nga dikush të lëvduara”. Por në një pasazh të vetin ai e shpjegon marrëzinë e mundshme: “një princ që mund të bëjë çfarë të dojë është i marrë, një popull që mund të bëjë atë që do nuk është i mençur”. Prandaj është i marrë ai që beson se mund të thotë dhe bëjë çfarë të dojë, pra ai që mendon se qëllimi i justifikon mjetet. Tek Makiaveli shpëtimi i shtetit është i nevojshëm dhe duhet të vijë para bindjeve personale etike të princit, ai nuk është padron, por shërbëtor i shtetit. Nëse do ta merrnim listën e cilësive të një shtetari të sotëm, të deklaruara për këdo që kërkon të marrë në dorë fatet e kombit, disa nga cilëzitë bazë janë fryt i mendjes së tij të jashtëzakonshme. Ai fliste vërtet për një princ ideal, por kurrë të idealizuar. Çfarë cilësish duhet të ketë një udhëheqës dje dhe sot? Sipas Makiavelit së pari të tregojë GADISHMËRI që të imitojë sjelljen e njerëzve të mëdhenj të shkuar dhe të sotëm; më pas AFTËSI të tregojë nevojën e një qeverie për mirëqënien e popullit dhe jo për veten dhe klanin e vet; dhe nëse nuk ia arrin dot ta realizojë ëndrrën e vet, duhet të ketë aftësi për të kuptuar se forca dhe dhuna jo gjithmonë MUND të jenë thelbësore për të mbajtur stabilitet dhe fuqi; por kjo kërkon KUJDES dhe pjekuri të madhe, përultësi dhe URTËSI që të kërkojë këshilla kur është e nevojshme.

U botua Antologjia Italiane “Premio Internazionale di Poesia” me fituesit e 3 viteve (2010-2011-2012). Mes fituesve edhe një shqiptare, shkrimtarja Vilhelme Vranari Haxhiraj

 Nga Saimira Konda/

Në maj 2013, në Toskanë (Itali) doli nga botimi antologjia italiane:” Premio internazionale di Poesia” ,”Çmimi Ndërkombëtar i Poezisë”, ku janë përfshirë fituesit e çmimit ndërkombëtar të 3 viteve (2010-2012). Mes 100 autorëve fitues nga e gjithë bota, përfshirë në këtë antologji, e vetmja autore shqiptare, ishte Vilhelme Vranari Haxhiraj me poezinë e titulluar: “Quanto Vorrei” ( Sa do të doja), botuar për herë të parë në këtë antologji.

Ky është i dyti çmim në Itali dhe antologji e dytë italiane, ku përfshihet shkrimtarja Haxhiraj, autore e suksesshme e Sh.B.”Nacional”.

CV për antologjinë italiane, në shqip

 Vilhelme Vranari Haxhiraj -Albania

Lindi në Kaninë (Vlorë) më 8/ 12/1944, pasardhëse e familjes së

princit Gjergj Arianiti. U përndoq nga lufta e egër e klasave, me familje të burgosur, të internuar, i mohuan profesionin, i ndaluan diplomimin në degën Histori-Filologji, por mundi të laurohej në Universitet, Katedra -Histori me rezultate maksimale,veç pa të drejtën e ushtrimit të profesionit. Pas rënies së diktaurës komuniste1990 rifilloi profesionin e mësuesit dhe nisi të shkruajë. Prej 1996 -2012 ka botuar 32 libra, nga këto: 15 romane, të tjerat janë poezi, prozë e shkurtër , për fëmijë , ese dhe publicistikë.

Tani është shkrimtare e njohur në Shqipëri dhe jashtë saj. Haxhiraj është nderuar me 15 çmime letrare në Shqipëri, Itali, Kosovë, Greqi dhe Mal të Zi. Nga këto veçojmë, Çmimin e Karrjerës, Medalje Argjendi, Medalje Ari, Mjeshtre e Madhe e Penës”. Çshtë përfshirë në 13 antologji Shqipëri,Itali, Angli, Ruamni,Kosovë dhe Greqi. Është përkthyer në Ruamni, Itali e Angli. Vilhelmja është e vetmja autore femër, e papërsëritshme,që me letërsinë e saj bashkëkohore ka bërë autopsinë e shoqërisë shqiptare dje dhe sot .

Poezia fituese në shqip:

Sa do të doja

Do të doja një botë

në paqe dhe harmoni.

Pa mllefe,

pa hakmarrje,

pa cinizëm,

pa urrejtje,

pa luftra dhe robëri

Dëshiroja …

që botën

ta kisha në dorë,

t’ia shtrydhja

gjithë ligësitë

që shpirtrat helmojnë,

të shpëtoja jetët

që ajo shkatërron!

Do të pëlqeja…

një botë plot mirësi,

që të mbjellë

mirëkuptim,

tolerancë,

begati,

vëllazërim

dhe dashuri!

Doja të shihja

një botë

pa mashtrim,

ku njerëzimi

të mos njohë intriga,

as vuajtje,

as zhgënjim,

pa tragjedi dhe mjerim

Sikur të shihja

një botë të mbarë.

Pa dhunë,

pa krime,

pa prostitucion

dhe trafik.

Tej e ndanë globit

të mos enden më jetimë.

E dua botën pa tradhti,

të jetë e bukur dhe e dëlirë!

          Curriculum Vitae
di Vilhelme Vranari Haxhiraj, scrittrice dal’ Albania.

Nata a Kanina (Vlorë) il 08/12/1944, erede della famiglia di Giorgio Arianiti, Principe di Epirio.

È stata perseguitata insieme alla sua famiglia dall regime dittatoriale, gli hanno negato di lavorare nella sua professione. Si e laureata in Storia con il massimo dei risultati, ma senza il diritto di esercitare la professione. Dopo il crollo della dittatura comunista nel 1990, ha ripreso di esercitare la sua professione di insegnante e cominciando a scrivere. Dal 1996 -2012 ha pubblicato 32 libri, di cui: 15 romanzi, gli altri sono poesia, prosa breve, per i bambini, saggi e giornalismo. Ormai è una scrittrice nota nell suo paese e all’estero. É stata premiata con 16 premi letterari in Albania, Italia, Kosovo, Grecia e Montenegro. Di qui , “Premio di Carriera”, “Medaglia d’Argento”, “Medaglia d’oro”, “Gran Maestra della Penna”". La sua letteratura è stata inclusa in 15 antologie :Albania, Italia, Inghilterra, Romania, il Kosovo e la Grecia. É tradotta in Romania, in Italia e in Inghilterra. Wilhelme è l’unica autrice irripetibile donna, che con la sua letteratura contemporanea, ha fatto l’autopsia della società albanese di ieri e d’oggi.

Vilhelme Vranari Haxhiraj
Quanto vorrei…

Vorrei un
mondo di pace e di armonia,
senza
vendetta e senza rancore,
senza odio
e senza schiavitù
pieno
d’amore e di virtù.

Vorrei che
il mondo nella mia mano fosse,
spremendolo
mandare via le perversità’,
che le
anime avvelenate e distrutte,
Vivessero
nella tranquilità.

Vorrei un
mondo senza inganni,
che la
gente lavorasse in quiete,
e mai non vedesse ripetere,
le tragedie
passate ed i malanni.

Vorrei un
mondo senza delitti,
la gente
non avesse  conflitti.
Per gli orfani…
girovagando per il mondo,

la vita
fiorisse tutt’intorno.

Vorrei un
mondo pieno di bontà,
d’intesa e
di tolleranza,
dove regnasse ovunque,
la fratellanza e la prosperità.
***

“Shqiptari nuk ka nevojë t’i krijojë vetes një histori për me u afirmue. Bota e Lahutës së Malcis asht shfaqja ma e sigurtë e shpirtit të tij heroik e fisnik”. At Viktor Volaj OFM (1910 – 1995)/

Nga Fritz RADOVANI/

    “Lahuta e Malcis” asht Historia e vertetë e Popullit Shqiptar!/ Shqiptarët janë një nder popujt ma të vjeter të Europës! Sikur Populli Shqiptar të mos kishte kulturen e vet, ai do të ishte asimilue dhe zhdukë me kohë nga të tjerët… Kushdo që na ka pushtue ka kerkue me na skllavnue per me mërrijtë tek qellimi final: Me na plaçkitë, me na robnue, me na shue dhe me na zhdukë nga faqja e dheut.

            Pa shkue larg nder shekujt e mesjetës apo të skllavnisë otomane, kur endè né arrijtëm me shpetue çka mund të shpetohej nga një pushtues barbar e shkatrrues, mbas asaj katastrofe shekullore né provuem vetem qeverisje antikombtare. Kështu u arrijtë që mbas Luftës së Dytë Botnore, nga “krushqia” mes Aleatëve, Shqipnia u la nën sundimin sllavokomunist të Titos e Stalinit, vetem per tu shkombtarizue dhe shue si Shtet i Lirë që i perkiste Europës Perëndimore, dhe vetem Asaj Europë, së ciles, Heroi ynë kombtar, dhe i papersëritëshmi në histori Gjergj Kastrioti – Skenderbeu,  i siguroi qytetnimin!

            Nipa e sternipa të Trimit Hotit Dedë Gjo’ Luli, do t’ ishin kurbanet e para që do të vazhdonin me la me Gjakun e paster të Fisit tyne… Token Nanë nga armët sllave.

            Ajka e kulturës Shqiptare u pushkatue. U mbyllen shkollat e Shkodres prej ku buronte vetem Atdhetarizmi dhe kultura kombtare! U vranë profesorët që guxuen me tregue të vertetën nder bankat e atyne shkollave. U vodhën edhe bibliotekat e muzeumet e tyne. U fallsifikue historia e vertetë e rujtun nder ata muzeume. U ndalue me urdhën qeveritar “Hymni i Flamurit Kombtar” bashkë me “Lahuten e Malcis”… Nuk u lejue ma shfaqja e melodramëve atdhetare të Don Ndrè Zadejës. U pushkatue pa gjyq ma i madhi publicist atdhetar Don Lazer Shantoja…Filloi haptas lufta antikatolike që ka vazhdue derisa ua shkatrruen edhe vorrezat Atyne Burrave, që pa pikë frike guxuen me thirrë: “Jemi mbasardhës të Kastriotit në të gjitha Trojet Shqiptare, të robnueme persëri!”, dhe në trunin e paster të Rinisë Shqiptare, u rrah me çekanin bolshevik vetem gënjeshtra (ideologjia komuniste)! E “drapni” stalinist, vazhdonte me korrë mendjet e ndrituna!

            Vorfnia dhe gjurmët e qytetnimit u strukën edhe njëherë nder vatrat Shqiptare!

            Robnimi sllavokomunist pushtoi Shkodren Martire me padijen marksiste!

            “Liria e Perparimi” u pranguen nder 26 burgjet e terrorit barbar të Enver Hoxhës.

            I vetmi stacion ku shprehej lirisht Shkodrani…ishin stomijet e Zallit të Kirit!

            Mbuloj me plehun e gropave të zeza “Fjala e vertetë bashkë me Herojt’ e saj”!

            E nuk shkoi gjatë, e gjithë Shqipnia u ba varri i Shkrimtarëve të saj…

            Ata që guxojnë me thanë të Verteten, në Shqipni… nuk kanë as varr!

SHKRIMTARË TË “VORROSUN” TË LETERSISË SHQIPE MBAS VITIT 1944.

Vasil ALARUPI  (Bendo Shapërdani)

Frano ALKAJ

Pashk BABI

At Pashko BARDHI  OFM. (OFM, Urdhni Françeskan)

Don Ndue BITYQI

Martin CAMAJ

Kostë A. ÇEKREZI

Nikoll DAKA

Guljelm DEDA

At Benedikt DEMA  OFM.

Mark DEMA

Imzot Preng DOÇI (Ipeshkëv – Abat i Mirditës)

Qemal DRAÇINI

At Gjergj FISHTA  OFM.

Filip FISHTA

Kristo FLOQI

Mehdi FRASHËRI

Dedë GAJTANI

Don Nikoll GAZULLI (Don, prift shekullar)

At Athanas GEGAJ  OFM.

Karl GURAKUQI

At Daniel GJEÇAJ  OFM.

Pashko GJEÇI

At Shtjefen GJEÇOV OFM.

At Anton HARAPI  OFM.

At Mark HARAPI SJ. (SJ. Urdhni Jezuit)

Zef M. HARAPI

Et’hem HAXHIADEMI

Imz. Gjon Nikollë KAZAZI

Vangjel KOÇA

Ernest KOLIQI

Faik KONICA

At Fulvio KORDIGNANO  SJ.

Muzine KOKOLARI

Mustafa KRUJA – MERLIKA (Pseudonim Shpend BARDHI)

Lame KODRA (Sejfullah MALESHOVA)

Konstantin KOTE

At Donat KURTI OFM.

Anton LOGORECI

Mati LOGORECI

Krist MALOKU

At Ambroz MARLASKAJ  OFM.

At Luigj MARLEKAJ  OFM.

Don Nikoll MAZRREKU

Branko MERXHANI

At Pjeter MËSHKALLA SJ

Hilë MOSI

Zef NDOKILLIJA

Lef NOSI

At Bernardin PALAJ  OFM.

Gaspër PALI

Anton PALUCA

Gjergj PEKMEZI

Arshi PIPA

Don Kolec PRENNUSHI (Pseudonim Mujs POLEMI)

Imzot Vinçenc PRENNUSHI  OFM.

Don Engjëll RADOJA

Sami REPISHTI

Namik RESSULI

At Justin RROTA  OFM.

Zef SCHIRO Jr. (I riu)

Cuk SIMONI

Gjon SINISHTA

Don Aleksandër SIRDANI 

At Marin SIRDANI  OFM.

Stavro SKENDI

Lumo SKËNDO (Mit’hat FRASHËRI)

Don Lazër SHANTOJA (Pseudonim Y…)

Gjush SHELDIJA

Simon SHUTERIQI

Kolë THAÇI

Luigj THAÇI

At Zef VALENTINI  SJ.

Ndoc VASIJA

Zoj XOXA

Don Ndrè ZADEJA

At Anton ZANONI  S.J. (Urdhni Jezuit)

Pjeter ZARISHI

Tajar ZAVALANI

Zef ZORBA

 Shenim: Lè të jetë edhe pse jo e plotë kjo listë (nr. 80), një nxitje per plotsimin e sajë.

            Me respekt, Fritz Radovani.

  Melbourne, Nandor 2013.

Përshtypje udhëtimi nga Kanadaja/

Nga Luan Çipi/

 Këtu në Kanada, si në shumicën e vendeve të përparuara, hasim me ca norma të tjera jetese:-Ka më pak bashkësi e lidhje familjare. Secili mendon punon më shumë për vete: punon e mbledh para për nevojat vetjake; gatuan, më së shumti për vete dhe po vetë i lanë enët, apo teshat personale. Nëqoftëse të mërzitet e të rëndohet burri, a gruaja shkëpute, merr një tjetër e bashkëjeton me të, duke i ndarë në mes shpenzimet e qirasë, apo shpenzimet e tjera të përbashkëta, por pa u armiqësuar me bashkëshortin e parë dhe, kur është nevoja, duke e takuar dhe e ndihmuar atë, apo duke ndarë ndonjëfarë përgjegjësie për fëmijët e përbashkët të mitur. Pas moshës 18 vjeç fëmija nuk të pyet më, si prind dhe si rregull, del “në bukë të vetë”.

-Gjindja, këtu në Kanada, punojnë shumë, pa qibër, në çfarëdolloj punësh dhe kur gjejnë, angazhohen me punë të dyta, boll të nxjerrin sa më shumë të ardhura. Me sa duket, si i nxjerrin, shumë më tepër nga ne, ashtu dhe i shpenzojnë ato, sidomos për qiratë e larta, ndriçimin, ngrohje-ftohjen dhe ujin, shpenzimet për autoveturat në karburant, siguracione, remonti e gjoba policie, si dhe për taksa e tatime të larta lokale e shtetërore. Bilanci, me së shumti është negativ dhe manovrohet me kartat dhe kreditë bankare. Po, ama, rrojnë, si njerëz të qytetëruar, me konceptin se jemi qenie të përkohshëm, duhet të jetojmë të sotmen dhe nuk duhet vrarë shumë mendja për të nesërmen.

-Edhe për të ngrëne, si rregull, tjetër gjë. Nuk kanë orar preciz për vaktet, madje as numërohen 3 vaktet tona klasike. Hanë kur ti marrë uria. Mëngjesi ahet me këmbë, ose merret me vete: Kafe amerikane, lëngje frutash, sufllaqe të përgatitura me feta buke e në mes tyre sallata, djathëra manure, rripa mortadello, apo proshutë. Darka është vakti baze, po një darkë-drekë, sa vijnë nga puna, rreth orës 18-20. Atëherë, shtrohen në tavolinë me sallata e barishte gjithfarësh, fileto peshku, apo llokma me biftekë vici të pjekur në furrë, garniturë nga kavanoza të gatshme me salcë e përbërës të tjerë të shijshëm dhe gjithnjë shoqëruar me verë cilësore. Vonë, para gjumit, secili konsumon lëngje, ose fruta të freskëta. Pak bukë, pak kripë e thuajse fare yndyrë dhe shumë ujë, direkt nga çezmat, pasi e filtrojnë dhe e ftohin.

Si rregull, në qytet, e bëjnë pazarin një herë në javë, duke shkuar me makinat e tyre personale në supermarketet universale.

-Pak njerëz gjen në rrugët e tyre të gjera e të pastra, e të ndërtuara më së miri, me sinjalistikë të thjeshtë e të kuptueshme, me mbikalime të shumta dhe bajpase të lehta, të shtrira në transversalet Veri-Jugë, e Lindje-Perëndim; apo në kafenetë e rralla e parqet e shumta të populluara me zogj gjithfarë ngjyrash e me ketra zijosh. Më këmbë sheh vetëm qytetarë të paktë, që rendin për freski e kalitje trupore, si dhe zonja, apo zotërinj, që u shërbejnë e shëtisin, të tërhequr prej rripave nga qentë e tyre të racës.

-Ka njerëz nga të gjitha ngjyrat, të padiferencuar prej njeri tjetri. Shume aziatik e më pak afrikane i sheh, të ulur apo në këmbë, për të ngrënë, apo pushuar në lokalet e specializuara për ushqim kinezë apo vietnamezë, japonezë, apo indiane. Ka kudo klinika me emra e mjekë aziatik.

Një qytezë kineze, me mjedise të shumtë, gjendet fare afër nesh. Atje ka shitore të specializuara dhe supermarket të kompletuar me gjithfarë mallrash të zgjedhura, cilësore e të vendosura bukur, për të varfër e për të pasur, po gjithnjë të etiketuar e të sortuara, të freskëta e të konservuara, me copë apo me peshë. Dhe kudo një buzëqeshje e sjellje e kulturuar, që të grish për blerje e begenisje. Edhe ndërtimet apo zbukurimet këtu kujtojnë Kinën e tyre të dashur, punëtore e paqësore. Kur unë i them Majkllit, dhëndrit tonë kanadez, se dhe te ne, në Shqipëri, po vijnë shumë kinezë ai ma kthen: “Kjo të bind se Shqipëria po futet shpejt në rrugën e zhvillimit. Kinezët janë indikatorë të leverdisë ekonomike dhe e kërkojnë atë, të paret, kudo që të jetë e kudo që të  ndihet”.

Me tej është duke u përfunduar një qendër tregtimi, njëkohësisht dhe pushimi e argëtimi, e madhe dhe e bukur indiane. Në këto anë duket se aziatikët janë popullata me dominuese ndër emigrantët. Ata i sheh kudo tek shërbejnë, punojnë, pleq e të rinj, duke shoqëruar fëmijët e tyre të shumtë, apo në lëvizje me automjetet e tyre, kryesisht japoneze, gjermane e amerikane.

Po, vendas e më të hershëm, ata që e drejtojnë Kanadanë, ende më të shumtit, më të pasurit e më te diturit, janë anglezët dhe pas tyre, francezët dhe italianët, si dhe evropianë të tjerë nga Spanja, Irlanda, Rusia, etj.

Gjatë qëndrimit prej dy muajsh në Toronto të Kanadasë vizituam edhe një “Moll”, tregtore të madhe, me dhjetëra pavijone e me disa kate, nga ku hipje me shkallë të lëvizshme, me pafundësi shitoresh të specializuara, të mbushur me mallra cilësore e të shumëllojshëm, të prura nga të gjitha anët e botës. Kishte aty mjedise për ngrënie, pije freskuese, akullore (deri edhe për diabetikë), kënde të gjelbëruara për lexim shtypi e reklamash, për çlodhje e relaks. Të gjitha komode të ndriçuara dhe të ajrosura mirë dhe me sistem qendror ngrohjeje optimale. Kishte një sinjalistikë me qendra orientuese e tabela për të lëvizur me lehtësi, në ato labirinte, ku ndryshe, mund të humbasësh.

Vizitova atje dhe supermaketin “IKEA”, të madh e të specializuar për të tërhequr çfarëdolloj malli të nevojshëm për ndërtime e pajisje shtëpiake. Duhet të zgjidhje e të merrje çfarë të doje vetë e, pasi ta paguaje, kryesisht me kartëkrediti nëpërmjet makinave regjistruese automatike, ta transportoje mallin e blerë, me karro dore e ta ngarkoje në mjetin tënd. Merr e ik, për hesapin tënd, pa qenë nevoja të pyesësh njeri, se malli është i vlerësuar dhe me çmimet përkatëse në etiketat, apo tabelat elektronike dhe për të, ke udhëzimet e hollësishme, shpesh në disa gjuhë, si ta montosh kur është rasti, apo si ta përdoresh atë. Kur pagesa kryhet me kartëkrediti në makinat elektronike, mund të mos biesh ne kontakt fare me njeri, me asnjë shitës, apo punëtor shërbimi. Natyrisht çdo gjë kontrollohet nga kamerat përkatëse dhe nga ndërgjegjja, apo frika e klientit, i cili detyrohet të respektojë kriteret e caktuara, ndryshe vihet para sanksioneve të renda.

Në tregtoret e mallrave të zhvleftësuara, gjeje çdo gjë me çmim të lirë (natyrisht jo aq lirë, sa te “Gabi” ynë), ndërsa te ndonjë tregtore e specializuara, gjeje çfarëdolloj malli, fare të lirë, me çmim një dollarë. Kudo mallin mund ta blije dhe ta ktheje, kundrejt konfermës, po qe se bëheshe pishman.

Në një ujkend bujtëm për darkë te një restorant me gatim grek. Ishim me Linditën, vajzën tonë dhe burrin e saj, Majkllin. Ushqime gjithfarësh, me kuzhinë si te ne: nga qoftet, byreku, japraku, shishqebap e deri te ëmbëlsirat dhe frutat. Mund të haje sa të doje dhe t’i mbushje pjatat disa herë, me një çmim fiks paraprak. Hëngrëm me shije, sa dhe e tepruam si të babëzitur, aq sa edhe në mëngjes nuk kishim më uri. Mentalitet shqiptari: Mos të na shkoi dëm asgjë e paguar.

Në një tjetër ujkend, këtë radhë edhe me nipin e mbesën: Denin dhe Valin shkuam, po me makinë, në një restorant cilësor që quhej “Le Castelio”. Vera e mirë dhe ushqimi i shijshëm, që nga bërxollat e biftekët e viçit e deri te gjithfarë prodhimesh deti, gjithnjë shoqëruar me garniture e sallata te shijshme, ishin aq të bollshme, sa që ne nuk i përgjysmuam dot, por në fund, siç ishte rregull kudo, na i paketuan në kuti të veçanta dhe i konsuamuam të nesërmen në shtëpi. Shumë e shijshme, këtu ishte njëlloj sallate me gjethurina e barishte, djathëra, salcë e përbërës të tjerë, që u përgatit nga kuzhinieri, aty afër në një tavolinë, në prezencën tonë dhe që, ndarë në pjata për secilin, u hëngër e para, me shume kënaqësi. Falas nga pronari të jepej dhe një oreksndjellse me tranguj kornishonë turshi, bukëhudhre, gjalpë rrumbull, sa një kokërare e djathë të shkrirë, si gjizë. Shërbimi këtu ishte shumë i mirë: Bëhej porosia dhe rezervimi i tavolinës qysh më parë, në pritje, sa hyje, te shërbenin për heqien e palltove dhe vendosjen në gardërobë, të shoqëronin kamerierët dhe të shërbenin fillimisht bonusin e lokalit dhe ujë të ftohtë me akull, nga ibrikë inoksi dhe të rinin në kokë për të plotësuar shpejt çdo lloj kërkese. Natyrisht, në këtë restorant çmimet ishin fortë të “kripura”. Përfundimisht, ngelëm shumë të kënaqur dhe falënderuam organizatorin dhe nismëtarin e këtij ujkendi, Majkllin, dhëndrin tonë të mirë, të kujdesshëm e bujar.

Më datën 5 prill, kur dimri i egër ishte në rënie, nipi im Deni, organizon një shëtitje me makinën e tij në drejtim të qytetit të afërt Brampton. Nuk kishte asgjë të veçantë e të dukej si vazhdim i Missisuagës, duke kaluar nga rruga veri jugu në lindje perëndim. Kudo rrugë të gjera, me disa korsi, pastaj autostradë me kufizim shpejtësie 90 deri 120 km. Në kthim, drejt Torontos, ndenjëm në një Park, buzë liqenit super të madh Ontario. Bimët kanë filluar të çelin dhe bari nuk ka nisur të gjelbërohet. Ne liqen patat e paprekshme nga njerëzit dhe qytetarë që, tek tuk, kanë filluar të peshkojnë. Ketrat na shoqërojnë kudo. Aty me poshtë një grup aziatikësh, që duket se diç festojnë. Dikush është duke furnizuar e përgatitur barbikjunë për të pjekur mish a peshk. Mësova se patave, që lundrojnë aty afër, nuk duhet t’u hedhesh ushqim, ndryshe gjobohesh nga policia. Gjobë të rëndë, rreth 100 dollarë merr edhe po tu tek të përmjerrsh jashtë, në natyrë, qoftë dhe në një bythë peme, apo ndenë një këmbe ure, siç bëhet rëndomë, pa të keq, në Tiranë anës Lanës. Po të harrosh rripin e makinës pa e vënë, ke 200 dollarë gjobë dhe, po protestove të shtohet, ndërsa, po e shkele shpejtësinë e lejuar, të hiqet patenta. Dhe ne themi sa të civilizuar janë këta njerëz: nuk hedhin një bisht cigare apo një copë letre përdhe. Hidhe, po deshe, ndiq teken dhe huqin tënd, pa do të të fluturojnë dollarët, me “pikat e gjakut” të trupi tënd.

Pjesë e Librit të Luan Çipit “Nga Llogoraja në Niagarë”

Diten e Diele, Dt. 22 -12-2013 ora 12. 00 -4.00p.m.,-do te zhvillohet Simpoziumi me teme:  “Letersia Shqipe dhe roli i saj ne Diaspore!”, organizohet nga Shoqata e Shkrimtareve Shqiptaro-Amerikane.. Simpoziumi do te zhvillohet ne mjediset e Monro College, Bronx, New York, perkatesisht ne adresen:

2501 Jerome ave. Bronx NY 10468.

Ne Simpozium do te mbahen disa kumtesa  rreth:

-Kush eshte Shoqata e Shkrimtareve Shqiptaro-Amerikane , roli dhe kontributi i saj.

-Letersia bashkekohore ne gjinine e prozes e poezise,

-Si e shihni kritiken letrare sot, dhe a ekziston nje kritike e mirefillte letrare.

-Botimet e reja te Anetareve te SHSHSHA-e.

Jane te mirepritur edhe autore qe nuk jane anetare te Shoqates dhe dashamires te Artit e Letersise.

Jeni te mirepritur dhe pjesemarrja juaj vleresohet si kontribut dhe perkushtim ndaj artit e letersise shqipe dhe detyrimi qe kemi ndaj audiences se lexuesve. Ju faleminderit paraprakisht per kohen dhe pjesemarrjen tuaj. Ju faleminderit gjithashtu per mendimet dhe opinionet tuaja. Ju pergezojme dhe se bashku pacim Suksese ne Krijimtari, Familje e Shoqeri.

Nderime e respekt:

Adnan MEHMETI/President

Raimonda MOISIU/Kryetare

Pal NDRECAJ/Nenkryetar,

Dr.Yllka FILIPI/Sekretare,

Sabije VESELI/Anetare e Kryesise,

Ramiz MUJAJ/ Anetar i Kryesise

Nga Ramiz Lushaj/

1.

“Lisi i shkruar”. Emën të bukur i ka gjet poeti librit të vet poetik. Po kisha me thanë ndryshe: Lis i shkruar është vet poeti ynë, njeriu i mirë,  Zeqir Lushaj. Në rrathët e tij njerëzit shkruajnë veç për mirë për kit’ djalosh flokëthinjur të fshatlindjes Gri, burrë i palctë i Malësisë së Gjakovës, zë i rinisë e i urtive pleqnare në letrashkrime të vyeshme, sportist i bjeshkëve e i bregdeteve.  Na ka marrë malli për kit lis me rrënjë e degë, i gjelbërt, i frutshëm. Ndaj sa herë ngjitemi e djergemi kujtimeve tona kena qejf me u ndal tek ky lis i kohës. Është lis i lexueshëm. Si gjithmonë. Jetë e mote.

“Lisi i shkruar” është mbajamendja jonë e lashtë dhe e re. Shpesh kena ndalë hapat në rrugë e kena fjalëshkrue emnin tonë apo të dikujt tjetër, lanë një urim…Shenjue vetveten në trupin e listë. Po me shkruejt për lisin tonë, Zeqir Lushaj, tek asht disi e vështirë. Dhe a e dini pse?! Janë të panumërt njerëzit që duan me folë për njeriun e mirë, poetin e brumtë, gazetarin e mjaltë, mërgimtarin e përmalltë, Zeqir Lushaj, që po “dimnon” në Nju Xhersi të Amerikës, në qytetin e kopshtijeve.

Në koft se flasim te tanë ata që e njohim dhe e duam, e fjalët tona i tufalakojmë buqeta me lule, atëhere do i kishim vargit lulefjalët tona nga brigjet e Valbonës, skej kullës së tij që ende loton për djalin e vet e dekteri në atë rrugëtim perëndim të diellit, në Planetin Amerikë, tek mërgimtari poet e gazetar që lindon me vepra. Dhe a e dini pse ndodh kjo? Për një fakt jo rastësor e krejt  jetësor:  Zeqir Lushaj hyn në atë rend burrash, rrinë në asi kryevendi, që na ban të duam jo vetëm kit njeri të mirë, po ta duam edhe vet kit botë të madhe e të vështirë që ka njerëz kaq të mirë, të cilët edhe kur ikin kaq larg na vijnë e rrijnë afër.

2.

“Lisi i shkruar” Zeqir Lushaj vrellon poezi me ndjenjë, ritëm, forcë, që në thjeshtësinë e vet të motiveve jetësore kanë madhështinë e shpirtit të tij poetik njerëzor.  Mjaftojnë titujt e gjashtë cikleve të këtij vëllimi poetik për me e kuptue tematikën e filozofinë e poetit në vendlindje, në i/emigrim, në udhëtimet e tij poetike: Flladi i Paqes (cikli i parë). Bashkekzistencë (cikli i dytë). Shpirti prej qelqi (cikli i tretë). Rrembat e gjakut (cikli i katërt). Njerëz që, (më duket se) i kam njohur (cikli i pestë). Shpresa më mban gjallë (cikli i gjashtë). Në vargjet e tij vijnë motive nga gjeo-poezia: lashtësia iliro-shqiptare, Amerika, Tropoja,Lozana në Zvicër, mali i Dajtit, Australia, Struga, lumi i Drinit, bjeshka e Dikçuerit në Gri, Shëngjini, Pogradeci, Prishtina, Alpet Shqiptare, Fierza, Shkodra, Maja Everest, Gjakova, Hasi, Rrashbulli i Durrësit, Gurra e Gjarpnit mbi Çerem, lumi “Mis Valbona”, lugina e Ohrit, Gjallica e Lumës, Qafa e Prushit, Komani, etj. Ky vëllim poetik “Lisi i shkruar” nuk është botim i shpejtë, po përmbledhje e përjetimeve poetike ndër vite, në kapërcyellin e dy shekujve, që nga viti 1976 deri më 2009. Autori në vargjet e tij është edhe epik, edhe lirik, përcjell edhe mesazhe, ban edhe sarkazmë, flet për politikën pa ba politizime dhe për historinë pa ba historizime, etj.

Poeti i dimensioneve e emocioneve, i mërzitur dhe i lumtur, i ambël e i sertë, i gjithanshëm e i përveçëm, në poezitë e tij ndihet sa familiarë edhe shoqëror, sa lokalist edhe kombëtar. Poeti nuk ban as pa njanen dhe as pa tjetrën, bashkjeton e udhëton me të dyja, brenda vetes e mes nesh. Ai ka poezi për kovaçin me ngjyrë, Aziz Vorfi, shtegtari i hidrocentraleve dhe për presidentin e Kosovës, dr. Ibrahim Rugova; për motrën e tij, Bute Ramë Ymaj dhe për Pjetër Bogdanin e Fishtën, për Migjenin e Ali Podrimjen. Ai i kushton poezi gjyshit të tij Selman Hasani i Grisë, që e ngriti kullën në mes të kshtajave e për mbesën e tij në Lozana të Zvicrës, Neomin në 3-vjetorin e lindjes, sikurse edhe për Dritëro Agollin e Ismail Kadarenë, për Ndre Mjedën e Ndoc Gjetjen e Lezhës. Ai i yllnon vargje babës së tij, të ditun e të shetitunit, mirëbërsit e mikpritësit, Sadik Selmani, ashtu sikurse edhe “korifeut të Lumës”, Myftar Zenel Spahisë. Ai ka kushtime poetike për Sheh Ademin e Grisë, po edhe për kangtarët Dervish Shaqa e Fatime Sokoli, për dy rapsodët e njohur të Hasit, Rrustem Çela e Hysen Dida, etj.

3.

“Lisi i shkruar” Zeqir Lushaj i përket një lisnaje në breza familjarë. Lis i madh me rrënjë të njoma e degë të pathara është edhe i ati i tij, Sadik Selmani i Grisë, që e kena në ballinën e parme të vëllimit poetik në foto vet i tretë, me nëntoger Mehmet Mulosmanin e Zenun Lamnicën, dalë në vitin 1935 në Iballe të Pukës, me uniformën e xhandarrit të kohës së Zogut. Diçka nga urtia filozofike e Sadik Selmanit: dikush, dikur, në kohën e komunizmit, teksa ia shfletoi biografinë, e pati dvet: Ju keni qënë xhandarr i Zogut? Ai iu përgjegj pa i lanë vend e kohë për pyetje të dytë: Asokohe nuk kishte ndërmarrje tjetër në Malësi! Sadik Selmani i pati edhe dy vllazën, Ademin e Ramën. Një lis tjetër i shkruar është edhe vllai i tij ma i madh, Nuredin Lushaj, një “arkiv i gjallë” i krijimtarisë popullore të Veriut të Shqipërisë, i cili ruan 600 blloqe të vegjël dhe fletore me shënime kangë të hershme, urti, doke e zakone, 400 pyetje etnografike të zbërthyera, etj.; ka botue librat “Këngë trimërie nga Tropoja” (2003), “Dervish Luzha – një yll drite” (2009), “Në zemrat besimtare” (2010), pritet të botojnë së shpejti edhe një tjetër “Mjaltë bjeshke” me 14 mijë fjalë të urta, etj.

Gria, vendlindja e poetit Zeqir Lushaj, ka plot lisa në truallin e vet: Tahir Sinani, Hero, gjeneral i tri luftrave: në Kosovë, Luginën e Preshevës, Maqedoni; prof. dr. Petrit Malaj, aktor, rektor i Akademisë së Arteve në Tiranë;  poeti, dramaturgu, gazetari e pedagogu Skënder Sherifi, që ka botue disa vepra ku vëlimi poetik “Love” u cilësue një nga dhjetë botimet ma të mira në gjuhën frënge për vitin 2008; Ibrahim Kadri Malaj, autor i një korpusi botimesh të tij për vendlindjen si “Tropoja në breza”, “Tropoja ime”, “Bujqësia tropojane ndër vite”, “Tradita etno-kulturore e Tropojës”, “Besimet fetare në Tropojë”, etj;.  dr. Nuredin Malaj, që la emër të mirë në Malësinë e Gjakovës, në shëndetësinë shqiptare, etj.;  veprimtari Avdyl Matoshi – nënkryetar i Forumit Shqiptar të Kulturës, Edukimit e Shkencës;  publicisti e humoristi Xhevdet Malaj,  autor i librit “Kur flasin burrat e Malësisë: në rjedhat e urtësisë tropojane” (2003), etj. etj.

Në Gri të Krasniqes (Malësia e Gjakovës – Tropojë) ka disa lisa natyror që kanë emër të madh në botime shkollore, enciklopedike, etj. dhe në odat malësore në Shqipëri, Kosovë, Malin e Zi, si “Gështenja e Bajram Currit”, e shpallun “Monument Natyre”, “Lisi i Grisë” (në bjeshkën e Dikçuerit), “Blini i Grisë” – në oborrin e kullës së Zeqir Lushajt.  Poeti ynë, herët, do të matej me të tillë lisa natyror të vendlindjes së vet dhe, për ma tepër, shumë shpejt e përgjithmonë, do të kthehej në një lis i madh, me rrënjë të thella e degë të larta, një lis i shumëfishtë.

4.

“Lisi i shkruar” Zeqir Lushaj është njeri i themeltë, i shoqërisë së madhe, të haptë dhe të qëndrueshme, një bajenderës me mirësi, një njeri me virtytin e mirënjohjes, një veprimtar i shumanshëm e i shumfishtë që ende duhet ta vlerësojnë drejtësisht, ma shumë, ma shpejt, edhe koha e sotme në nivele zyrtare duke i akorduar tituj apo dekorata meritore.

Asokohe, në vitet ’70-‘80 Tirana dukej disi e vogël po të ktheheshim në vendlindje pa e takue patriotin tonë tropojas, Zeqir Lushaj, i cili gjente kohë për të gjithë me i ndrrue dy fjalë miqësisht, me e pi një kafe për qejf, me na ba ndonjë nder me botime në gazeta e revista apo tek puna e tij me rininw, me ndonjë autorizim për biletë autobuzi me u rikthye në Tropojë, etj. Asokohe, kryeqyteti shqiptar kishte pak tropojas, saqë ne i numëronim ata vetëm dy herë me gishtat e dy duarëve, ndaj Zeqir Lushaj ishte, si të thuash, “ambasadori ynë” në Tiranë, ndoshta ma aktivi e ma i miri, bashkë me gazetarin Sadri Rrahmani, etj.  Në vitet ’90  Zeqir Lushaj do të ishte një “ambasador i Paqes” në Shqipërinë Londineze, në trevat shqiptare në Ballkan, pasi ishte sekretar i Përgjithshëm i “Lëvizja Shqiptare për Mirëkuptim e Paqe” dhe bashkëbotues i gazetës “Paqja”, etj. Kjo frymë, si misionar i paqes, ndihet edhe në krijimtarinë e tij poetike tek “Lisi i shkruar” dhe në të pesë librat e tjerë të tij, të botueme në 60 vjetorin e lindjes (2009).

Njeriu i mirë, gazetari i njohur, veprimtari shoqëror, poeti i heshtur, Zeqir Lushaj, kishte miqësi të virtytshme me djemtë e talentuar të Tropojës, si me poetët e mirënjohur Skënder Buçpapaj e Hamit Aliaj, me gazetarin e TVSH Ilir Buçpapaj, qyshse këta ishin studentë të Universitetit të Tiranës, me fotoreporterin ushtarak Agim Hajdar Doçi, me juristin Qazim Gjonaj, me poetin e veprimtarin Idriz Bajrami, me poetët  Selim Aliaj, Jaho Margjeka, Gjon Neçaj, etj. etj. Nga shoqëria ime (e jona) ndër vite me Zeqir Lushajn ruaj kujtimet ma të mira, kam pasë përkrahje të pakursyer prej tij, dhe, shpesh herë, njerëzit në Tiranë na thirrshin me emrat e njëri-tjetrit edhe në ndonjë rast që ishim të dy sëbashku. Këta na dinin se ishim vllazën apo kusherinj ndërveti, pamvarësisht se nuk kishim lidhje gjaku, ishim në dy fise të ndryshme e nga dy fshatra të ndryshme (Gri e Gegaj) të Malësisë së Gjakovës (Tropojë – Malësia e Mirë).

“Lisi i shkruar” Zeqir Lushaj, prej nga Amerika apo kur vjen në vendlindjen e tij, në Gri, teksa pushon verave në Shëngjin, kur rrinë në metropolin shqiptar në Tiranë, në rrugëtimet në trevat shqiptare në Kosovë, Maqedoni, Malin e Zi, punon për vepra të reja, të cilat i ka në laboratorin e tij krijues, i ka shfaq pjeswrisht në media elektronike etj. dhe presim të dalin së shpejti në dritë, në duart e lexuesve, në bohemën e letërsisë e të historisë.

Jo njëherë, por disa herë më ka thënë i madhi Metush Krasniqi, se kombet e vogla nuk zhbëhen nga lufta, por nga heshtja dhe mosbërja gjë. Ne duhet ta mbajmë ekuilibrin me realitetin thoshte mësuesi i lirisë, Metush Krasniqi, amanetin e të cilit e mbaj edhe sot në zemër, rrëfen Ramiz Arifi, një atdhetar i çështjes kombëtare. /

Nga Rrustem GECI/

Luftëtari i gjallë i lirisë së Kosovës, Ramiz Arifi, u lind më 2. 02.1955 në Breznicë të Bujanocit. Shkollën fillore e kreu në vendlindje dhe Roganë, ndërsa të mesmen në Gjilan. Pas disa burgosjeve të shkurta, Ramizi s’e ndal veprimtarinë e tij dhe njëherit, studion në SHL në Pejë. Veprimtaria atdhetare e Ramiz Arifit është veprimtari e luftëtarit të mirfilltë të lirisë. Që i ri Ramizi inkuadrohet në Lëvizjen e të rinjëve të Kosovës, kundër pushtuesit serb. Ai bashkë me grupin e tij të ilegales, shpërndan trakte dhe shkruan parulla. Grupi tregon Ramizi kishte për detyrë leximin e librave, shpërndarjen e literaturës, dhe shumëzimin e grupeve të reja. Unë kam pasur dy mësues lirie më thotë Ramizi: një, të madhin Metush Krasniqin, dhe dy librin. Si sot më kujtohet një poezi e Brehtit, / Gjeneral, njeriu është shumë i dobishëm/ mund të vrasë, mund të luftojë, mund të pilotojë/ por ka një mangësi…mund të mendojë!..Jo njëherë, por, disa herë e kam bluar në mendje këtë poezi të shkrimtarit gjermanë, Brehtit. Çdo betejë në jetë ka bremdinë e saj. Ekuacion fiks për luftën nuk ekziston. Unë që fëmijë kam qenë natyrë impulsive. Guximin tim, shprehet Ramizi e kam treguar në të gjitha betejat për lirinë. Ujin me shkop, jo njëherë por disa herë e kam rrahur tek lumi i fshatit tim. Në odën e Kadri Arifit në Breznicë, tema e lirisë dhe shkëputja nga Serbia qe shtruar disa herë, nga ata që lirinë e kishin në zemër. Në odën e babait tim tregon Ramizi, e kam mësuar që i vogël, se dielli vjen prej zjarrit, dhe uji që buron në tokë është shi i disa stinëve më parë. Gjyshja dhe nëna ime dinin shumë nga gojëdhënat, dhe tregime të prindërve të tyre. Edhe fshati ynë thoshte babai nuk është i përjashtuar nga dashuria për lirinë, dhe ëndrra për të bukurën, mirëpo, për të fituar lirinë, bëmë luftë për ta fituar atë. Vullneti i Luginës, që edhe Presheva, Bujanoci e Medvegja të jenë pjesë e Kosovës, vazhdon të jetë e gjallë në mes të qytetarëve atje. Në Lëvizjen për Bashkimin të trojeve Shqiptare, të udhëhequr nga atdhetari Metush Krasniqi, unë kam 18 vjet veprimtari atdhetarie. E thashë në fillim të këtij shkrimi, se jam natyrë impulsive dhe guximi kurrë s’më ka munguar. Të jesh luftëtarë i lirisë tregon Ramiz Arifi, nuk është aq e lehtë. Lufta për liri ka vuajtjet dhe sakrificat e saj. Jam krenar që isha veprimtar dhe pjesëmarrës i UÇK-së. Figura e UÇK-së, nga ditë në ditë po bëhet më e plotë dhe më historike. Në ngjarjet e vitit 1981 e më vonë, unë dhe grupi im i ilegales bëmë detyrat për lirinë. Më 1981 unë kam ngrënë një burg prej gjashtë muajsh, nga gjyqi serb i Gjilanit. Pranvera e madhe e ’81 ishte një sprovë e madhe për gjithë brezin tim. Serbia atë kohë nuk jepej, por ishte shndërruar në vrasës të tërbuar. Më të guximshmit thoshte i madhi Metush Krasniqi, bëjnë historinë, dhe ashtu vërtetë ndodhi. Në vitin 1975 Emin Kraniqi, Ramiz Arifi dhe Besnik Krasniqi  formojnë grupin „Albanikos“ që ishte  goditja më e rëndë kundër një regjimi që po jepte shpirt. Me „Albanikosin“ u hoqën shumë parulla ideologjike të „marksizëm- leninizmit“. Dora e bërë grusht nga „Albanikosi“ bëri që gjërat të ecin përpara. Me „Albanikosin“ u pa se liria dhe pavarësia e Kosovës nuk kishte rrugë tjetër, pos të kalojë në armatosjen e popullit, dhe lufta ishte e pritshme.Vitet rrjedhnin njëri pas tjetrës, dhe Kosova përgjakej nga dita në ditë. Pas ndjekjes disa vjeçare nga udbashët e serbisë, në vitin 1983, kreu i „Albanikosit“, Emin Krasniqi, Besnik Krasniqi dhe Ramiz Arifi bien në burg. Në burg bien edhe 11 shokë të tyre, veprimtarë të „Albanikosit“.Emin Krasniqi dënohet me15 vjet burg, Ramizi Arifi me 11 vjet burg, Bajram Dërmaku me 11 vjet burg, Salih Biçku me 5 vjet burg, Ahmet Isufi me 8 vjet burg, Besnik Krasniqi dënohet në mungesë, me 9 vjet burg,  Isa Dërmaku me 6 vjet burg, Qëfsere Mala me 5 vjet burg, Nijazi Biçku me 5 vjet burg, Sadri Ramabaja me 4 vjet burg, Shyhrete Malaj 4 vjet burg, Shyqri Emini 2, 5 vjet burg, Taip Malaj 1 vit burg e të tjerë, gjithsejt 110 vjet e 5 muaj burg. Rroli i luftëtarëve të lirisë në kohën e luftës ishte dhe mbetet i pa mohueshëm. Në luftën 1996- 1999 unë kam luftuar në zonën e Karadakut. Unë nuk dua të përmendi emra të pjesëmarrësve në luftë kundër serbit, spse janë shumë, dhe të panumërt. I madhi Metush Krasniqi ishte kryeheroi ynë, nga ai ne merrnim shumë detyra. Liria është gjak i të gjithëve. Në gjallje të tij, çlirimitari e ka për detyrë prangat t´i thyej. Shpejtësia e kohës që po jetojmë nuk pranon vonesa. Liria e përditshme është liri e nevojshme, liri e të gjithë qytetarëve të Kosovës. Luftën që bëmë ne, qe luftë e vërtetë, lirinë që fituam edhe ajo është e vërtetë. Lirinë që po e jetoj sot më thotë Ramizi, s’ është ëndërr, po realitet i fituar me grykën e pushkës.

Rrustem Geci – fragment nga libri „Atdhetarët“

Nga: Prof. Murat Gecaj/

1.

Ka kaluar disa kohë, nga dita kur unë mora një mesazh nga Teuta Halilaj, bija e kolegut e mikut tim, nga Kukësi dhe tani me banim në Tiranë, Isa Halilaj-“Mësues i merituar” dhe autor i disa librave, sidomos në fushën e arsimit tonë kombëtar. Rasti e solli që, pikërisht tani, ta rilexoj atë mesazh, kur po punoj për përgatitjen e një libri kushtuar disa krijueseve tona. Jam i ndërgjegjshëm se është një ndër “përjashtimet”, që po bëj. Pra, Teuta vërtet nuk është shkrimtare as poete e mirëfilltë. Por ajo është njeri me shumë ndjenja, me një botë të pasur shpirtërore  dhe, me siguri, në ndonjë bllok të saj vetjak ka shkruar e shkruan. Kështu, krijimtaria e saj “e fshehtë” mund të ketë brenda: poezi, ditare për ngjarje e dukuri të jetës, skica ose rrëfenja. Por këtë “sekret” të saj nuk do ta zbulojmë kësaj here. Këtë radhë, mjafton të pohojmë se ajo ka mbaruar Universitetin e Tiranës, ku studioi për gjeografi e histori dhe pak vjet iu dha mundësia të jepte mësim  në vendlindjen e saj ose në ndonjë qytet tjetër të Shqipërisë. Po, për shkak të një adsidenti të rëndë automobilistik, prej të cilit Teuta u bë “pre” e karrikes me rrota, ajo nuk mund ta ushtronte profesionin e mësueses, aq të dashur për të, pasi asnjë shkollë në Shqipëri nuk kishte përshtatshmëri për personat me aftësi të kufizuar. Të dhënurit mësim në shkollë, për Teutën, ngeli një ëndërr ose dëshirë e madhe, qe ajo nuk do ta realizonte kurrë në Shqipëri.

2.

Megjithëse njihesha me babain e Teutës, mësuesin veteran Isa Halilaj, për herë të parë, e mësova dhimbjen e plagën e rëndë të kësaj malësoreje të hekurt, vetëm kur TVSH-ja e kishte ftuar në një emision të posaçëm. Aty, plot emocione, ajo rrëfeu historinë e vet, foli për jetën e saj të trazuar.

Më vonë, babai i Teutës më tregoi episode të ndryshme. Ndër të tjera, më kujtohet tani, që ai më tha se  Teuta kishte mundur të sistemohej për rehabilitim në Mbretërinë e Suedisë. E rrethuar nga kujdesi i veçantë i specialistëve të atij vendi mik me Shqipërinë, një ditë shkoi në qendrën e tyre, Mbretëresha e Suedisë. Duke  u përshëndetur e biseduar me persona të ndryshëm aty, ajo u ndal edhe para Teutës. E pyeti se nga ishte, si quhej dhe si e ndjente veten. Malësorja jonë, fillimisht, i tha asaj që vinte nga Shqipëria dhe se emiri i saj ishte Teuta, pra emri i mbretëreshës se Ilirëve, të të parëve të shqiptarëve.  Pastaj, me mjaft emocione, ajo i falënderoi përzemërsisht, si atë dhe vendin e saj, mik të Shqipërisë dhe me aq ndjeshmëri të larta njerëzore, që atë e kishin mundësuar të shkonte aty, për ta përmirësuar shëndetin.

Pasi e dëgjoi me shumë vëmendje Teutën, Mbretëresha e Suedisë e përqafoi ngrohtësisht atë dhe, duke qeshur, i tha që në atë sallë ndodheshin dy mbretëresha, ajo e Shqipërisë dhe ajo e Suedisë. Sigurisht, siç është e kuptueshme, pranë tyre ndodheshin shumë gazetarë, të shtypit të shkruar dhe atij elektronik. Menjëherë, fjalët e Teuta Halilajt qarkulluan dhe prekën zemrat e mijëra banorëve të Suedisë, te cilët dhanë ndihmesën e tyre edhe financiarisht për reabilitimin e mëtejshëm të saj. Pra, si me magji, asaj iu hapën menjëherë dyert “katërkapakësh”, për të ardhmen e saj.

3.

Nuk do të tregoj imtësira, por,  në vazhdimësi, pasi u kthye nga Suedia, Teuta erdhi pranë familjes së saj, në Shqipëri dhe megjithëse ishte me aftësi të kufizuara, e ulur në një karrike me rrota, ajo nuk u ndal para asnjë vështirësie, që jeta i serviri. Kështu, me shumë guxim përballoi gjithçka, duke u bërë shembull pozitiv për mjaft persona të tjerë, me aftësi të kufizuara. Teuta ka qenë dhe është veprimtare e shquar e lëvizjes në përkrahje të të drejtave të personave me aftësi të kufizuara, duke u bërë zëri i tyre, si brenda dhe jashtë Atdheut në shumë takime, kombëtare e ndërkombëtare. Por, megjithatë,  ëndrra e saj e madhe, për të dhënë mësim në një nga shkollat e Shqipërisë, nuk iu realizua snjëherë!

Tani, konkretisht,  Teuta Halilaj ndodhet në Angli dhe që andej, ajo ma ka dërguar edhe mesazhin, të cilin po e publikoj, për herë të parë, i cili u bë dhe shkak të bëj këtë shkrim modest për të.

Pra, ja mesazhi i Teutës, për të cilin folëm në hyrje të këtyre radhëve. Por ai nuk është i vetmi. Kështu, përmes e-maileve ose “Facebook”-ut, ne kemi shkëmbyer disa herë mesazhe. Gjithashtu, me kënaqësi i kam nisur shkrime, që kam përgatitur për publikim. Dhe, kurdoherë, ka shprehur nderimin e respektin, për takimet, që bëjmë dhe lidhjet që kemi, unë e babai i saj.

“Profesor Murati,  si të kam? Shumë faleminderit për  vlerësimet dhe respektin e veçantë, që i bën babit tim, Isa Halilaj! Një falënderim të veçante ke nga unë për mundësimin e daljes së babit te emisioni special, me rastin e Festës së 7 marsit 2013. Na kënaqe, se na e solle babin nëpermjet ekranit te ne dhe nuk ka gëzim më të madh, kur je e lumtur dhe krenare për babain tënd. Kështu që shumë faleminderit, se më ke bërë të të lumtur!

Unë, mirë jam. Jam duke kryer këtu ca studime  për mësuese dhe, gjithashtu, po aplikoj për punë, mësuese në një shkollë, këtu afër. Jam e gëzuar se do të nisi punë pasi, në të vërtetë, më është plotësuar një ëndërr e prerë në mes, qëkur ndodhi aksidenti. Para tij, unë kisha vetëm 2 vjet punë mësuese dhe pastaj nuk u ktheva më kurrë në shkollë! Ka qenë një nga brengat më të mëdha të jetes sime. Pavarësisht se në Tiranë u mora më se 12 vjet me mësimdhënie (kurse private të gjuhes angleze), përsëri ëndrra për të shkuar e për të dhënë mësim, në një nga shkollat e kryeqytetit tonë, mbeti e parealizuar kurrë. Prandaj jam shumë e gëzuar, që do të filloj përsëri punë me fëmijët.

Po ua nisi adresën time të e-mail-it dhe, si deri tani, përherë të m’i dërgosh shkrimet tua, se unë me kënaqësi do t’i lexoj ato, pasi me pëlqejnë, si të shkruarit dhe të lexuarit.

Profesor, uroj që ky mesazh t’u gjejë sa më mirë, si ty dhe bashkëshorten tënde! Kur të vij në Tiranë, patjetër që do të takohemi…Me respekt: Teuta Isa Halilaj”.

Ndërsa, siç shkruan ajo aty, kur erdhi më pas në Tiranë, në muajin prill të këtij viti, i bëra një vizitë në shtëpinë e prindërve të saj, bashkë me drejtoreshën e “Radio-Kontakt”, gazetaren Jolanda Lila. Me atë rast, me atë dhe të atin, Isanë, bëmë disa fotografi, të cilat i ruaj si një kujtim i rrallë.

Tani, kur lexuesit tanë u njohën me një nga mesazhet e Teuta Halilajt, nuk na mbetet gjë tjetër, veç t’i urojmë nga zemra asaj: Shëndet sa më të mirë, punë të mbarë në profesionin për edukimin e fëmijëve, gëzime dhe lumturi në jetë! Besojmë e shpresojmë që, një ditë, nga kjo malësore e fortë, e papërkulur dhe optimiste, të lexojmë një libër të bukur, i cili të tregojë e dëshmojë për jetën e deritanishme dhe forcën e saj të madhe shpirtërore.

…Për rastësi të bukur, shkrimi që bëra për Teutën, përkoi me Ditën Ndërkombëtare të Personave me Aftësi të Kufizuara. Prandaj, ju uroj të gjithëve: Jetë, forcë dhe guxim! Sepse askush nuk mund t’ua mohojë atyre të drejtën për të jetuar njëlloj, si gjithë njerëzit e tjerë.(Ne Foto: Kujtim i paharruar, Tiranë, 9 prill 2013 (Djathtas: T.Halilaj, J.Lila, M.Gecaj e I.Halilaj)

Tiranë, 12 dhjetor 2013

Shkruan: Prof. Dr. Agron F. Fico/Tirane/*

Titulli i shkrimit  dikujt, ndofta, do t’i duket i habitshëm ose edhe i panatyrshëm, por dëshiroj të shpreh thjesht një shqetësim qytetar, një alarm dhe mbi të gjitha një ndërgjegjësim të domosdoshëm për gjendjen e çoroditur të gjuhës shqipe në ditët tona.

 “Mirëseerdhët”, pra me një shqipe të cunguar, shkruar mbi qemerin e portës së hyrjes kryesore të qendrës së re moderne tregtare “Concord Center”, vizitori hyn në sallat plot njerëz dhe mallra nga më të ndryshmet. Ishte dita e dytë dhe tek hyrja kishte radhë, duhej të prisje; kështu gjeta mundësi të flisnim me rojet për këtë gabim drejtshkrimor. Atyre iu duk i pakuptimtë, në mes asaj zallahie të turmës ky meraku ynë i vockël. Hymë brenda dhe, si vizituam disa sektorë mallrash, u ulëm dhe rufisëm nga një filxhan kafe në mes të shtëllungave të tymit. (Ligji për ndalimin e duhanit në mjediset publike është futur në arkivat e buriokracisë administrative). Duke rufisur kafe e duke dialoguar me gruan, edhe ajo është një mësuese e pasionuar e gjuhës shqipe, se cili do të ishte shkrimi i saktë i fjalës në qemerin e ndërtesës, shkrova në një skedë variantet e saktë: Mirë se erdhët!, Mirë se vini! (Shih: “Drejtshkrimi i Gjuhës shqipe”, 1973, f.132, parag.67 B, f). Në dalje të ndërtesës skedën ia dhashë njërit nga rojet. Ai qeshi dhe, si e palosi skedën, e futi në xhepin e pasmë të pantallonave.

Ai ishte në të drejtën e tij, se shkolla nuk ia kishte mësuar drejt dhe saktë rregullat e drejtshkrimit. Ky lokucion pasthirrmor ishte shkruar jo saktë, ashtu siç janë me dhjetëra e dhjetëra tabela institucionesh e dyqanesh, emra rrugësh etj. me gabime gjuhësore. Po edhe këto nuk janë aq shqetësuese para masakrës gjuhësore, që bëhet në seancat e ndryshme të Parlamentit shqiptar. Aty do të dëgjosh  jo vetëm  dialektet dhe nëndialektet e shqipes,por edhe të folmet  e fshatrave dhe lagjeve  të ndryshme  nga qytete  dhe rrethet e Shqipërisë.

Në fjalimet, replikat, dialogjet e mjaft deputetëve kolltullofagë do të dëgjosh, në gojën e tyre të çthurrur e plot broçkolla, se si përlyhet dhe njolloset gjuha e bukur shqipe.

Këta parlamentarë shqip-prishës janë po ata që përdorin edhe më shumë fjalë, ndërtime dhe shprehje gjuhësore të huaja.

Masmedia, qoftë ajo e shkruar ose e folur, është më e papërgjegjshmja për thesarin gjuhësor. Gjen ose dëgjon ndërtime, fjalë dhe shprehje larg standartit të gjuhës letrare. Përgjithësisht ka një varfëri të leksikut dhe, rallë tepër rallë, gjen përdorimin e mënyrave habitore, dëshirore, që i japin ngjyrimin shqiptar frazës së shkruar ose të dëgjuar. Mungon dora e redaktorit gjuhësor nëpër gazeta ose programet televizive.

Më e pakëndshme është gjuha shqipe në librat e përkthyer. Edhe pse janë përkthyer e përkthehen shumë tituj nga letërsia e popujve të ndryshëm të botës e ke vështirë të gjesh ndonjë përkthyes të përkushtuar. Dihet se përkthimi është krijim/ punë krijuese. Ne kemi  tradita të pasura në lëmin e përkthimit dhe kemi pasur përkthyes të shquar me Fan Nolin në krye. Po përmendim pak prej tyre si: Skënder Luarasi, Vedat Kokona, Sotir Caci, Enver Fico, Rober Shvarc, etj. Përkthimi i dobët, cilësia e ulët ka qenë dhe është edhe një ndër faktorët e rënies së interesit për librin e huaj dhe shitjes së tij.

 “Gjuha shqipe, ka shkruar gjuhëtari i madh Eqrem Çabej, është tabani i tabaneve të kombit”. Këtej buron edhe nevoja e ndërgjegjësimit të shoqërisë dhe institucioneve të saj për të mbrojtur dhe zhvilluar gjuhën shqipe në standartin e shoqërisë demokratike e europiane që po kërkojmë të ndërtojmë. Rol parësor dhe kryesor ka institucioni i shkollës. Është për të ardhur keq që gjuha shqipe është hequr nga plani mësimor i shkollave të mesme. Pra brezi i ri shkollor e shkëputet mjaft herët nga mësimi i gjuhës shqipe. Kjo ndihet qartë edhe në vitet e univeristetit. Është viti i dytë që jap anglisht në Fakultetin e Mjekësisë dhe studentët në fillim të semestrit të parë shfaqin dobësi dhe mungesa në gjuhën shqipe, prandaj u them se “kam ardhur t’ju mësoj gjuhën shqipe, se kështu do ta keni më lehtë të përvetësoni gjuhën e huaj, anglishten.” Përfundimet janë të dukshme në fund të vitiiti mësimor.

Ministria e Arsimit duhet ta rishikojë seriozisht vënien e gjuhës shqipe në shkollat e mesme, të nxisë hartimin e teksteve seriozë dhe të qëndrueshëm për gjuhën shqipe me bashkëpunimin e specialistëve të njohur të gjuhësisë e me mësues me përvojë të ciklit të shkollës së mesme.

Ministria  e Arsimit dhe Sporteve, si dhe shoqëria civile , duhet të alarmohen nga shiftat tronditëse të  rritjes së analfabetizmit. Të mendohet me përgjegjësi dhe në mënyrë krijuese.Krahas masave dhe progrmave shtetërore  mund te kerkohej edhe ndihmesa e arsimtartëve tane, atdhetarë dhe të përkushtuar.

Është ogur i mbarë për gjuhën shqipe që qeveria e re, e dalë nga zgjedhjet e 23 qershorti, që në ditët e para të saj vendosi detyrën e redaktorit gjuhësor në institucionet kryesore. Madje vetë Kryminstri  Edi Rama, ka një përkushtim  e kujdes të veçantë  për gjuhën shqipe.Kjo u pa dhe  ra në sy, siç e vri  në dukje edhe  masmedia,   në  fjalimin dramatik për amët kimike siriane. Dilema hamletiane “Të pranohet apo të mos pranohen armët kimike siriane”, që ishte thelbi i dalogut midis qeverisë, popullit, kombit shqiptar dhe kryemikut, Shteteve të Bashkuara të Amerikës, u shtjellua në një stilistikë gjuhësore në të cilën gërshetohej stili nolian me përdorimin e mënyrës kushtore të së ardhmes dhe sarkazma therëse e Konicës. Qytetarët e Republikës së Shqipërisë dhe bashkëkombasit tanë, kudo që janë, bashkë me vendimin e mundimshëm, por të drejtë e historik, shijuan edhe pamfletin e bukur gjuhësor.

Në fund një sqarim, që të mos shqetësohen si dashamirësit e shkrimit edhe ata jodashamirës. Esenë e shkrova thjesht si qytetar, ose më saktë me përgjegjësinë time qytetare për gjuhën e shtrenjtë dhe të shenjtë shqip e jo si profesionist. Për më tepër, larg qoftë, të hyjë në sferën e Akademisë sonë të Shkencave ose Qendrës së Studimeve Albanologjike, të cilat të lodhura nga heshtja “akademike” rrinë larg sfidave madhore dhe detyrimeve ndaj taksapaguesve shqiptarë. Nuk thanë asnjë fjalë, madje as gjysmë fjale për armët kimike siriane (shih shkrimin tim “Letargjia e Akademisë së Shkencave” tek “Shekulli”, 23 nëntor 2013, f.9). Ndërsa për gjuhën shqipe, një ndër kulmet e diskutimeve të tyre është përcaktimi se cilat fjalë të gjuhës shqipe duhet duhet të shkruhen me “ë” me dy pika dhe cilat fjalë me shronjë të madhe!

Me  më shumë dashuri dhe përkushtim për “gjuhën tonë” shqipe, i dashur lexues, dhe të frymëzuar nga filozofia e Rilindasit të madh, poetit Naim Frashëri për gjuhën shqipe si “gjuhë e mirë, e ëmbël… e bukur e plot vlerë”, dhe ajo do të krenohet me folësit e saj.

Tiranë,  dhjetor 2013

*Falenderojme autorin qe e dergoi artikullin per Diellin

 “Pa Zërin e Amerikës unë nuk do të isha njeriu që jam sot” (Lech Valesa)/

Nga Frank Shkreli/

 Thuhet se çdo brez dhe çdo shekull i ka njerëzit e vet të cilët me jetën, me veprat dhe shpesh edhe me vuajtjet e tyre ndryshojnë shoqërinë në të cilën jetojnë, ndërkohë që jehona e veprave të  tyre ndryshon edhe botën.  Njëri prej tyre, Nelson Mandela, që u cilësua si “një gjigand i historisë”, ndërroi jetë ditët e fundit dhe do varroset këtë fund jave.   Një tjetër personalitet i historisë së shekullit të kaluar, vepra dhe guximi i të cilit ndryshuan jo vetëm vendin e tij, Poloninë,  Europën, dhe mund të thuhet edhe mbarë botën – është Lech Walesa, ish-elektricisti polak, themeluesi i sindikatës polake Solidarnost,  njeriu që tundi sistemin komunist anë e mbanë Europës dhe në ish Bashkimin Sovjetik, para se të zgjidhej, më në fund me vota të lira, presidenti i parë  i Polonisë, në vitin1990.  Si fitues i Çmimit Nobel të paqës për rolin paqësor që ai luajti gjatë asaj periudhe, së bashku me një patriot tjetër polak, Papa Gjon Palin e  dytë në rrëzimin e komunizmit në vendin e tij – historia e Lech Walesës njihet mirë tanimë në e mbanë botës.

Lech Walesa, Ronald Reagan dhe Papa Gjon Pali i dytë e kishin kuptuar mirë etjen e njerëzve për liri.  Secili në mënyrë të vet dhe me ardhjen në fuqi të Mikhail Gorbaçovit në Bashkimin Sovjetik, të gjithë së bashku përfshirë protagonistë të tjerë, ndihmuan në shkundjen e themeleve të diktaturës komuniste në Europë, me besimin se në këtë botë ekzistojnë disa të vërteta morale dhe të drejta bazë të cilat bashkojnë të gjithë njerëzit. Ata vepruan me bindjen se të gjithë njerëzit – secili prej nesh –gëzon të drejta të barabarta e themelore të njeriut, të drejta të cilat na i ka falur Perëndia.  Dhe se këto të drejta nuk janë pronë e ndonjë qeverie apo pushteti civil, ushtarak ose të ndonjë diktatori të kësaj bote, për t’u mohuar ose për t’u shkelur sipas rastit e dëshirës, por ato janë, sipas Kushtetutës amerikane, të pamohueshme dhe të patjetërsueshme për të gjithë njerëzit kudo dhe për të gjitha kohërat. Mbrojtja e këtyre të drejtave ka ndihmuar që raca njerëzore të mbijetojë duke i mbështetur ato kundër diktaturave të llojllojshme politike, ideologjike dhe ushtarake të këtij shekulli, përfshirë komunizmin, përball rreziqeve të mëdha.  Lech Walesa, si një elektricist i thjeshtë por i guximshëm gjatë viteve 1980, u përballua me komunizmin e egër ndërkombëtar, i cili i mohonte dhe i shtypte këto të drejta të njeriut popullit të tij, ndërkohë që ai ishte i bindur se këto të drejta themelore bazë për të gjithë njerëzit, përbënin parimet e nevojshme për një jetesë të përbashkët me të drejta të barabarta, në një shoqëri të lirë dhe në një botë të lirë, për të gjithë.

Bota më në fund njohu guximin dhe kurajon e Lech Walesës, ndërkohë që në vitin 1983 i akordohet Çmimi Nobel për Paqë, për përpjekjet e tija në favor të të drejtave dhe lirive njerëzore.  Ndonëse ai nuk shkoi në Oslo për të marrë çmimin Nobel nga frika se autoritetet komuniste polake nuk do e lejonin të këthehej në atdhe, ai dërgon  në vend të tij bashkshorten Danuta e cila lexoi fjalimin në emër të Ualesës, duke përmbledhur filozofinë e tij të thjeshtë në favor të drejtësisë dhe solidaritetit njerëzor dhe kundër shtypjes, duke thënë: “Ne dëshirojmë paqë – dhe kjo është arsyeja që ne nuk kemi përdorur kurrë dhunën fizike.  Ne dëshirojmë megjithë shpirt drejtësinë — dhe kjo është arsyeja se pse ne jemi të vendosur në luftën tonë në mbështetje të të drejtave tona.  Ne kërkojmë lirinë për bindjet dhe mendimet tona, dhe kjo është arsyeja që ne nuk jemi përpjekur kurrë të skllavërojmë ndërgjegjen e njeriut.  Ne respektojmë dinjitetin dhe të drejtat e çdo personi dhe të çdo kombi.  Objektivi për një të ardhme më të mirë për botën, duhet të arrihet nepërmjet një pajtimi të ndershëm të interesave të kundërta e konflitkuale dhe jo nepërmjet urrejtjes dhe gjakderdhjes.  Për të ndjekur këtë rrugë, është e nevojshme pasja e fuqisë morale dhe mbështetja e solidaritetit njerëzor.”   Eventualisht, këmbëngulja ndaj kërkesave të tija dhe të lëvizjes Solidarnost si dhe të disidentëve të tjerë, çoi më në fund në  mbajtjen e zgjedhjeve të lira në Poloni dhe në vitin 1990, kur ai zgjidhet president i Polonisë me një mandat 5-vjeçar.

Për jetën dhe veprimtarinë e Lech Walesës, janë shkruar shumë libra dhe në gjuhë të ndryshme, përfshirë edhe autobiografinë e tij, “Lufta dhe Triumfi”, por tani regjisori polak i filmave Andrzej Vajda, sipas tij “në përpjekje për të dëshmuar të vërtetën”, i paraqet botës  historinë e Lech Walesës dhe  të Lëvizjes Solidranost me filmin, “Walesa: Njeriu i Shpresës”, që u shfaq javën e kaluar në Uashington,  ku morën pjesë edhe një numër kongresmenësh dhe senatorësh amerikanë.   Filmi, që tani është emëruar për kategorinë e filmit të huaj më të mirë, mbulon një periudhë prej dy dekadash të historisë polake, duke filluar nga trazirat e vitit 1970 në qytetin bregdetar Gdansk, e deri në rrëximin e komunizmit më 1989.  Filmi, “Walesa: Njeriu i Shpresës”, i cili po shfaqet në Europë dhe në Amerikë, përmban edhe pjesë dokumentare origjinale nga jeta e udhëheqsit të Solidarnostit dhe nga ngjarjet e ndryshme ashtu siç kanë ndodhur në Poloni gjatë asaj periudhe.

Filmi paraqet të mirat dhe të këqiat  nga jeta e Lech Walesës, dhe kritikët në përgjithësi janë dakort se, Lech Walesa paraqitet si një individ i cili, megjithë të metat e tij, u përpoq të bënte atë që kishte mundësi si person, përballë jo vetëm vështirsishë të mëdha, por edhe përballë rreziqesh të pa-imagjinueshme për jetën e tij dhe të shokëve të tij.  Vet Lech Walesa, megjithëse sipas medias jo krejt i kënaqur me filmin, ka thenë se regjisori Vajda ka bërë përgjithësisht një punë të mirë, duke i thënë Zërit të Amerikës — me rastin e prezantimit, të filmit “Lech Walesa: Njeriu i Shpresës” në Uashington, se ndonëse regjisori ka bërë një punë të mirë duke e paraqitur atë si një “sindikalist dhe revolucionar të thjeshtë”, ai shtoi se filmi i ri mbi jetën dhe veprimtarinë e tij, në të vërtetë nuk përfshinë disa aspekte të rëndësishme nga jeta e tij. Por, ”Jeta ime” shtoi ai, “është plot me ngjarje të ndryshme, dhe si e tillë është e pamundur që të përfshihen të gjitha në një film prej dy orësh.”

Në një intervistë të shkurtër javën e kaluar në Uashington me korrespondenten Vivian Çakarian të Zërit të Amerikës në anglisht, Lech Walesa, presidenti i parë i Polonisë që u zgjodh me vota të lira pas rënjes së komunizimit, theksoi rolin jetik, që sipas tij, ka luajtur Zëri i Amerikës në informimin e popujve nën thundrën e komunizmit gjatë luftës së ftohtë.  Duke pohuar se gjatë asaj periudhe, ai dëgjonte shpesh Zërin e Amerikës, u shpreh se, “Pa Zërin e Amerikës, unë nuk do të isha njeriu që jam sot”, ndërkohë që shtoi se, “Një e treta e fitores tonë i detyrohet Zërit të Amerikës.”

… SHKOLLA E RETORIKËS U NDOQ NGA OKTAVIANI/

Nga Gëzim Llojdia*/

Nga NELSON ÇABEJ/

Arta është një vëndbanim illiro-epirot pranë gjirit të Ambrakisë në Greqi. Si vëndbanim Arta është themeluar qysh nga shekulli IX p.e.s. në brigjet e lumit  që mbante të njëjtin emër me të, Arachtos.  Në burimet e lashtësisë ajo del me emrin e saj autentik Arachthos (Άραχθος). Siç dihet, emërtimi i vëndbanimeve  sipas emrit të lumit mbi të cilin, ose pranë të cilit, ato shtrihen është karakteristik për emërtimin e vëndbanimeve ilire (kujto këtu Naronën, Rizonin, Drinopolin, Skampën, Devollin, etj.). Në atë kohë rajoni banohej nga fisi epirot i atamanëve (athamanes)¹.

Dy shekuj pas themelimit të Arachthos-it, midis viteve 650-625 p.e.s., aty u ngulën edhe kolonë grekë² nga Korinthi, të cilët e ripagëzuan atë si Ambrakia (Ἀμπρακία). Në lashtësi kjo ishte kolonia më e lulëzuar greke në Epir dhe në shekullin V p.e.s., në kohën e luftës së Peloponezit, kishte rreth 25 mijë banorë³. Në vitin 295 p.e.s. Pirua i Epirit e bëri atë kryeqytet të mbretërisë së tij dhe ngriti shume ndwrtesa publike dhe statuja. Pasi kolonia e Ambrakisw u bashkua me Lidhjen Etole, ajo u pushtua nga Roma në vitin 189 p.e.s. Veprat e artit u plaçkitën dhe banorët u shpërngulën në qytetin e ri Nikopolis, që ngriti Augusti pas betejës së  Aktiumit në vitin 31 p.e.s.⁴.

Nga shekulli XIII deri në vitin 1318 Arta u bë qendër e një shteti të pavarur,  despotatit të Epirit, nën dinastinë e Komnenëve. Pastaj ky shtet mbeti, për thuajse 20 vjet nën dinastinë e italiane Orsini (1318–1337), dhe 20 vjet të tjera nën sundimin e  (1837-1359) e car Stefan Dushanit para se të binte për 57 vjet (1359-1416) nën sundimin e fisnikëve shqiptarë. Sunduesit kryesorë të despotatit të Artës ishin princat shqiptarë Pjetër Losha (“Pjetri vrarëlije”) dhe Gjin Bua Shpata, të cilët futën nën sundimin e tyre edhe  pjesën më të madhe të Etolisë greke deri në gjirin e Korinthit.

Ndonëse vëndemëri Ambrakia vazhdoi të përdorej nga kolonët grekë dhe nga autorët e lashtë grekë e romakë, etniciteti jogrek i banorëve të zonës dhe hinterlandit bëri që emërvendi Ambrakia të mos mbijetojë në popull e, gradualisht, të humbasë edhe në buirimet mesjetare bizantine (greqisht) të cilat do ta njohin këtë qytet si Arta, d.m.th. me emrin e lashtë iliro-epirot të evoluar në bazë të regullave fonetike të shqipes. Kështu, në vitin 1082, qyteti del në formën e sotme Arta (Άρτα), një formë e evoluuar e emrit të lashtë Arachthos (Άραχθος).

Evolucioni i emrit të lashtë Arachthos (Άραχθος) në Arta ka tërhequr vëmëndjen e gjuhëtarëve për një kohë të gjatë dhe është konsideruar të ketë ndodhur në pajtim me regullat e fonetikës së gjuhës shqipes e me të asnjë gjuhe tjetër ballkanike fqinje, e aq më pak të greqishtes, siç eshtë vënë re dhe diskutuar nga gjuhëtarë si Paul Kretschmer (1866 -1956) në veprën themelore të gjuhësisë së lashtë greke  “Hyrje në Historinë e Gjuhës së  Vjetër Greke”⁵ dhe nga Eqrem Çabej (1908-1980). Ndjekja e formave të njëpasnjëshme të këtij vëndemri në burimet historike e certifikon atë si një shëmbull tipik të evolucionit të një vëndemri  sipas ligjeve fonetike të shqipes.

Në shekullin I p.e.s. Tit Livi (Titus Livius Patavinus, 59 BC – AD 17) duke përshkruar betejën e Appius Claudius-it kundër Perseusit tregon se ky i fundit ndaloi afër lumit Aratthus dhe për shkak të thellësisë së tij ndërtoi një urë për të kaluar matanë⁶. Menjëherë pas tij po këtë formë Aratthus gjejmë edhe te Plini Plak⁷. Shndërrimi i -kt-  së Araktos (Arachthos) në  -tt- të Aratthus-it në shekullin I të erës sonë mundet që tregon se tanimë kishte filluar të vepronin ligjet fonetike të shqipes. Që ky evolucion nuk ka të bëjë me ligjet fonetike të latinishtes, gjuha e nënës e këtyre autorëve, kuptohet nga fakti që të dy ata shkruan 5-6 shekuj para evolucionit të latinishtes vulgare dhe 10 shekuj para daljes së italishtes (nga shekulli X), që dihet se, po ashtu, shndërruan grupin latin -ct- në -tt-. Megjithatw,  albanologu amerikan Eric Hamp ka shprehur dyshime lidhur me këtë: “Por pervec sinkopesw sw papritur, -kt- duhej tw jepte -ft- ose -jt-, nga ai nivel”⁸. He believes that ct in Albanian gives -fsh- like in kofshë from Latin coxa. First of all, the syncope in the name is not so surprising if one would bear in mind that Albanian preserves the initial accent of trivocalic Illyrian words. As for the ks > fsh shift this is a rather late law that was active in later Latin  borrowings.

Shndërrimi i grupit -kt- në -t- që ndodhi gjatë evolucionit të Arachthos në Arta është një dukuri e shqipes e panjohur në greqishten. Kështu p.sh. -kt- e fjalës protoindoevropianishte *h₂oḱtōtis ‘tetë’ u ruajt në greqishten për të dhënë okto (οκτώ) ‘tetë’, por u reduktua në -t-  për të dhënë tetë në shqip. Krahaso edhe humbjen në disa raste të grupit kt- në shqip si në rastin kur protoindoevropianishtja *h₂r̥tḱos – ‘arí’ dha fjalën ari në shqip, ndërkohë që në greqishten grupi -kt- u ruajt për të dhënë arktos (άρκτος) ‘ari’.

Le të citojmë pakëz gjatë Paul Kretschmer-in, një nga helenistët më të mëdhenj të të gjitha kohëve:

“Nga ilirët ka të gjarë vjen asimilimi i emrit të lumit Ἂραχϑος (Ptolem. III 14,6. Liv. 43, 21): Ἂραϑϑος (I.v. Krkyra, IGA. 343), Ἂρατϑος (Polyb. 21, 26, 4. Strab. VII 325), Aratus  (Plin. IV 4), Arethon (Liv. 38, 3). Që shndërrimi nga kt në tt, përmes ht është i ilirishtes mund të konkludohet 1) nga shqipja: natë, lituanishtja naktis; dhe nga shqipja pesë, sankskritishtja pañkti (G. Meyer, Alban. Stud. III 5), 2) nga Nesattium istrian (Liv. 41, 15), Nesatium (Plin. III 127), Nesakton (Νέσακτον) (Ptolem. III 1, 27) dhe 3) nga  venetishtja rehtiia, të cilën Pauli (Die Veneter p. 256) e shpjegon bindshëm si emrin e perëndeshës Rectia.”⁹.

Referimet

1. Malte-Brun, C. and Huot, J-J-N. (1834). A system of universal geography: or A description of all the parts of the world. S. Walker, Boston, f. 415.

2. Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière (1996), “Ambracia”, in Hornblower, Simon; Spawforth, Anthony, Oxford Classical Dictionary (3rd ed.), Oxford University Press, Oxford.  

3. Oberhummer E. (1887). Akarnanien, Ambrakia, Amphilochien, Leukas im Altertum. T. Ackermann, München, f. 6-7.

4. Peck, H.T. (1898). Harpers Dictionary of Classical Antiquities. New York, f. 64.

5. Kretschmer, P. (1896). Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache. Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen.

6. Titus Livius (Livy), The History of Rome, Libri 43, 21.

7. Pliny the Elder, The Natural History, Libri  IV, 1: “molossorum flumina aphas, aratthus”.

8. Hamp, E. (1966). Ancient Indo-European Dialects: Proceedings. Ed.  Birnbaum, H. and  Puhvel, J., University of California Press, London, p. 104-105 (97-121): “but apart from the surprising syncope, kt should give ft or jt, and not t from that level”.

9. Kretschmer, P. (1896). Vep. përm. f. 258 : “Von den Illyriern rührt vermutlich auch die Assimilation in dem Flussnamen Ἂραχϑος (Ptolem. III 14,6. Liv. 43, 21): Ἂραϑϑος (I.v. Krkyra, IGA. 343), Ἂρατϑος (Polyb. 21, 26, 4. Strab. VII 325), Aratus  (Plin. IV 4), Arethon (Liv. 38, 3). Denn dass der Wandel von kt über ht zu tt illyrisch war, dürfen wir schliessen 1) aus dem Albanesischen: natë, lit. naktis;  pesë, skr. pañkti (G. Meyer, Alban. Stud. III 5). 2) aus dem histrischen Nesattium (Plin. III 127), Νέσακτον (Ptolem. III 1, 27). 3) aus venet. rehtiia, dass Pauli (Die Veneter p. 256) ansprechend als Namen einer Göttin Rectia erklärt.”.

SHKUP – PRISHTINE : Ambasadori i Shqipërisë në Shkup, Arben Çejku promovoi romanin e tij “Dymbëdhjetë” në Panairin e Librit në Tiranë, kështu të paktën njoftoi axhenisa prestigjoze e lajmeve në gjuhën shqip në Maqedoni Illyria News Agency INA.  Kjo axhensi në raportimin e saj thotë se “Ky botim i shtëpisë “Pegi” sjell te lexuesi një histori të cilën secilit prej nesh i duket se mund ta “prekë” vetëm me një zgjatje dore, por që njëherësh e ka të pamundur ta besojë.

Ndërsa duke folur për përmbajtjen e librit “Dymbëdhjetë”, të autorit Arben Çejku, Ina shton se” E vërteta është që njerëz të ndryshëm ndërveprojnë në këtë histori nëpërmjet “komunikimit” që kanë bërë me personazhin kryesor, Lek Drini në “Facebook”.
Ai e “ringjall” Lekën përmes “Facebook”-ut dhe për çdo ditë e ushqen jetën virtuale të vëllait duke gërryer botën reale të vetes dhe të miqve, duke përfshirë edhe familjen e tij.
Sa më i gjallë e i përditshëm bëhet Leka, aq më ndjeshëm transformohet dhe vuan vëllai i tij. Por në lojë tashmë kanë hyrë edhe të tjerë.
Vallen e heq Eda, një vajzë e pafajshme dhe bukuroshe, e cila pasi njihet me “princin” e saj, përjeton një sërë të papriturash befasuese.” Janë këto disa përshkrime nga libri i diplomatit shqiptar, i cili mbylli mandatin e tij diplomatik në Maqedoni ka njoftuar në lajmet e saj INA.

Sakaq, edhe portali  Kurir Shqip ka shkruar se “‘Dymbëdhjetë’ sjell te lexuesi një histori të cilën secilit prej nesh i duket se mund ta ‘prekë’ vetëm me një zgjatje dore, por që njëherësh e ka të pamundur ta besojë, .

Ky protal thotë se legjenda shqiptare tregon sesi Konstandini u ngrit nga varri që të përmbushte amanetin e së ëmës për t’i sjellë Doruntinën, kur atë ta merrte malli. Është pikërisht malli ai që nxit vëllain e Lekës për të nisur një aventurë, që për pak do t’i kushtojë shtrenjtë.

Ai e ‘ringjall’ Lekën përmes ‘Facebook’-ut dhe për çdo ditë e ushqen jetën virtuale të vëllait duke gërryer botën reale të vetes dhe të miqve, duke përfshirë edhe familjen e tij. Sa më i gjallë e i përditshëm bëhet Leka, aq më ndjeshëm transformohet dhe vuan vëllai i tij. Por në lojë tashmë kanë hyrë edhe të tjerë. Vallen e heq Eda, një vajzë e pafajshme dhe bukuroshe, e cila pasi njihet me ‘princin’ e saj, përjeton një sërë të papriturash befasuese ka shkruar në faqen e saj të internetit Kurir Shqip.

Edhe autori i këtij libri diplomati shqiptar Arben Çejku i ka shpërnadr faleminderimet e tij në mes Prishtinë dhe Shkupit, dy kryeqytetet ku ai shërbeu për afro një dekadë si Ambasdor i R. Shqipërisë.

Kështu ka shkruar në rrejtin social face book autori i librit “‘Dymbëdhjetë’ zoti Arben Çejku: ”Falenderoj edhe një herë të gjithë miqtë në Shkup e Prishtinë, ata që morën pjesë në promovimin e romanit tim, veçanërisht Rektorin e UEJL-se, Prof. Dr. Zamir Dika, studiuesin e letërsisë Prof. Fatmir Sulejmani etj për fjalët e mira që thanë në Shkup më datë 12.12.2013 si edhe Akademikun Ali Aliu, shkrimtarin dhe botuesin Nazmi Rrahmani, redaktoren e librit, Alda Bardhyli për vleresimet që bënë edhe RTK, Bibliotekën Kombëtare Universitare në Prishtinë, Librarinë e Çarshisë në Shkup dhe gjithë miqtë që u angazhuan dhe më ndihmuan, natyrishtë edhe median shqiptare në Shkup e Prishtinë. Faleminderit të gjithëve nga zemra!” është shprehur nëpërmjet facbukut të tij ish- ambasadori i Shqipërisë në Prishtinë dhe Shkup zoti Arben Çejku.