*Komiteti i Kongresit për Çështjet Shqiptare , bashkë- kryetarët të Komisionit të Kongresit të Serbisë nominojnë baroneshën Ashton, Thaçin dhe Daqiçin për çmimin Nobel 2014 /

*” Në krijimin e çmimin e tij , Alfred Nobel kërkuar të njohin individë që kapërceu pengesa të konsiderueshme për të ndërtuar miqësi mes kombeve . Marrëveshja Serbi -Kosovë , në të cilën kundërshtarët e parë të hidhur të lënë mënjanë mosmarrëveshjet e tyre për hir të paqes dhe një të ardhme më të mirë për vendet e tyre , ilustron vizionin Alfred Nobel -së . “/

*Foto nga faqja e internetit e Komisionit Evropian: Kryeministri Hashim Thaçi, Catherine Ashton dhe Kryeministri, Ivica Daçiq/

Nga BEQIR SINA, New York/

Washington , DC - Sot Kongresistët Eliot L. Engel dhe Robert Aderholt , bashkë kryetar të Komitetit të Kongresit për Çështjet Shqiptare , dhe kongresisti Ted Poe dhe Emanuel Ceaver, bashkë- kryetarë të Komisionit të Kongresit të Serbisë , i dërguan një letër Komitetit të Oslos – Norvegji, për emërimet e Çmimit Nobel për Paqe : Baronesha Catherine Ashton , Përfaqësuese e Lartë e Bashkimit Evropian, për Politikë të Jashtme dhe Siguri , Ivica Daçiç , Kryeministër i Serbisë dhe Hashim Thaçi Kryeministëri i Kosovës ,  për Çmimin Nobel të Paqes 2014 për rolet e tyre kritike për normalizimin e marrëdhënieve midis Serbisë dhe Kosova .

Në letrën e tyre kogresistet amerikan thonë

Të nderuar nderuar Anëtarët e Komitetit Norvegjez për Çmimin Nobel :
Ne jemi duke ju shkruar Ju se Baroneshën Catherine Ashton , Bashkimi Evropian (BE) Përfaqësuese e Lartë për Politikë të Jashtme dhe Siguri , Ivica Daçiç , Kryeministër i Serbisë dhe Hashim Thaçi Kryeministëri Kosovës, janë emëruar nga ne për Çmimin Nobel të Paqes 2014 – për rolet e tyre kritike në normalizimin e marrëdhënieve ndërmjet Serbisë dhe Kosovës .
Marrëveshja Prill 2013 mes kryeministrave Daçiq dhe Thaçin , e ndërmjetësuar nga baronesha Ashton pas muajsh të negociatave të zellshme , shënon një pikë dramatike dhe historike kthese për Serbin dhe Kosovën – dhe për rajonin e trazuar të Ballkanit në tërësi . Duke u kthyer ashpër me të kaluarën dhe për të gjetur një rrugë për një të ardhme të ndritshme , të dy kryeministrat treguan angazhim të shquar , guxim dhe vizion . Në të njëjtën kohë , Baronesha Ashton ka treguar lidership të shquar , përkushtimin, dhe këmbëngulje për të ndihmuar për të ndërtuar konsensus midis të dy palëve .
Konfliktet etnike janë më të hidhur dhe të vështirë për të zgjidhur , dhe konflikti Serbi-Kosovë ka provuar të jetë përjashtim. Tensionet ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve të Kosovës në Ballkan kanë ekzistuar për dekada të tëra , dhe përkeqësuar ndjeshëm në vitet e fundit prej shpërbërjes së federatës jugosllave . Në vitet 1990 ,armiqësia mes dy grupeve rezultoi në një tragjedi humanitare në një shkallë masive . Me mijëra u vranë , pati të zhvendosur , apo të viktimizuar ndryshe para se luftimet u ndalën më në fund me ndërhyrjen ndërkombëtare .
Në vitet e mëvonshme , si shtetet e tjera evropiane të integruar politikisht dhe ekonomikisht , në realizimin e një paqe në begati dhe siguri, ftoi “dorën” e bashkëpunimit dhe mirëkuptimit të përbashkët . Administrata Ndërkombëtare e OKB-së, pas luftës e Kosovës vetëm ngriu mosmarrëveshjet , duke mos lejuar që, plagët e vjetëra dhe të pazgjidhura dhe pakënaqësitë etnike të mos acaroheshin . Armiqësia e vazhdueshme gjatë kësaj kohe i kontribuoi jostabilitetit politik , gjendjes jo të mirë , ekonomike dhe korrupsionit në të dy vendet si dhe në rajon më të gjerë , frustruese për Serbinë dhe Kosovën në realizimin e një ëndrre për në Europë, dhe të jetojnë të lirë , dhe në paqe .
Në këtë sfond , Kryeministrat Daçiç dhe Thaçi meritojnë kredi të madhe për të marrë rrezikun e kërkuar nga një zgjidhje - përpara me prirje ndaj konfliktit . Udhëheqja e tyre ishte edhe më e angazhuar për të treguar rolin e shquar ku çdo gjë luhet në mes dy kundërshtarve në konfliktin gjatë viteve 1990 – Kryeministri Daçiç ishte një zyrtar i lartë në qeverinë serbe në atë kohë  , dhe kryeministri Thaçi ishte kreu i krahut politik të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës . Të dy udhëheqësit u përballën gjithashtu në një “përplasje” të fortë të brendshme, dhe shpeshherë patë kundërshtime të thella për marrëdhënie më të ngushta . Megjithatë , Daçiç dhe Thaçi, secili e kan të njohur se armiqësia e vazhdueshme për të përfaqësuara ka edhe një fund dhe se pajtimi i ofruar ishte e vetëmja rrugë për një të ardhme më të mirë për vendet e tyre .
Në fund të vitit 2012, me mbështetjen e vazhdueshme të Bashkimit Evropian dhe baroneshës Ashton , të dy udhëheqësit filluan negociatat në të cilat ata  vendosën një lidhje të besimit dhe folën së bashku nëpërmjet një gamë të gjerë të çështjeve të diskutueshme . Më 19 prill 2013, pas gjashtë muaj u mbajtën dhjetë raunde bisedimesh “rraskapitëse” , Daçiç dhe Thaçi më në fund i dhnë “krye” duke sigluar një marrëveshje historike nga e cila ata kan përcaktuar parimet për normalizimin e marrëdhënieve . Baronesha Ashton , e cila kishte ndërmjetësuar me shkathtësi çdo seancë , ishte i pranishëm si dëshmitare .

Çdo udhëheqës ka bërë koncesione të rëndësishme dhe politikisht të vështira . Serbia ka pranuar se Kosova do të jetë përgjegjës për të gjithë territorin e saj , duke përfshirë edhe komunat veriore me shumicë serbe , të cilat do të veprojnë nën kornizën ligjore të Kosovës . Nga ana tjetër, Kosova ka rënë dakord që të japë një pjesë të madhe të autonomisë të këtyre komunave gjithmon brenda Kushtetutës së Kosovës.
Përveç këtyre arritjeve , të dy palët ranë dakord që të mos bllokojnë , ose të inkurajojnë të tjerët për të bllokuar , përpjekjet e tyre përkatëse të integrimit me Bashkimin Evropian . Si rezultat i drejtpërdrejtë i guximit të të dy kryeministrave dhe Baroneshës Ashton , më 22 prill , Komisioni Evropian rekomandoi që BE-ja të japë Serbisë një datë për bisedimet e saj të anëtarësimit në BE , dhe që BE të fillojë bisedimet e afërta politike dhe lidhjet ekonomike me Kosovën .
Serbia dhe Kosova ende nuk pajtohen në shumë gjëra . Ekstremistët në të dy anët mbeten implacably dhe e kundërshtojn pajtimin . Dhe puna e madhe në zbatimin e marrëveshjes mbetet përpara . Por marrëveshja ndërmjet Serbisë dhe Kosovës , pa dyshim paraqet një arritje me të vërtetë historike . Ajo mbylli kështu një kapitull mbi luftërat hidhura ballkanike të viteve 1990 dhe siguron qytetarët e Serbisë dhe Kosovës se janë në një rrugë përpara për të ndërtuar një jetë më të mirë për veten dhe fëmijët e tyre Marrëveshja gjithashtu dërgon një mesazh të fuqishëm shprese dhe frymëzimi për të tjerët në rajon , dhe në të vërtetë në të gjithë botën . Ajo tregon se efektet më të mëdha negative të urrejtjes etnike mund të tejkalohen , dhe se individë të përkushtuar dhe të guximshëm mund të vijnë së bashku , përmes ushtrimit të vullnetit të mirë dhe kompromisit , dhe zgjidhjen e problemeve në dukje të vështira.
Në krijimin e çmimin e tij , Alfred Nobel ka kërkuar që këtë çmimim ta marrin vetëm ata individë që mposhtin pengesa të konsiderueshme për të ndërtuar miqësi mes kombeve . Marrëveshja Serbi -Kosovë , në të cilën kundërshtarët e parë dhe të hidhur të lënë mënjanë mosmarrëveshjet e tyre për hir të paqes dhe një të ardhme më të mirë për vendet e tyre , duke ilustruar dhe vizionin e Çmimit Alfred Nobel  . Prandaj, ne i kërkojmë Komitetit të Ndarjes së  Çmimit Nobel për Paqe, për të nderuar kurajën e madhe , vizionin largpamës , dhe përpjekjet e palodhshme të Përfaqësueses të Lartë të BE-së Ashton , Kryeministrin Daçiq , dhe kryeministrin Thaçi me Çmimin Nobel të Paqes për vitin 2014.

Nga Ramiz LUSHAJ/

1.

Kombi nis tek dera e jote, tek kufijtë bio-pronësor të tokës tande, tek visi yt. Kjo aksiomë e përjetshme është leitmotiv edhe i morinasit e bregdrinasit, Kadri Morina. E dëshmoi publikisht, si përherë, edhe në këtë fundviti me kryerjen e sipërmarrjes shpirtërore e financimin tërësor të botimit të veprës së mirëfilltë shkencore “MALZIU bubrrime historike-etnologjike-folklorike-gjuhësore” (GEER, Tiranë, 2013). Është një vepër tejet e çmuar për vendlindjen e Kadri Morinës, i cili ka lind e rritë shtat dhe profil në Shikaj, dikur qënder bajraku dhe një nga 12 fshatrat e komunës së sotme Malziu në brigjet e Drinit të Bashkuar apo, tashti, edhe të liqenit artificial të Fierzës së dritës. Kjo vepër shkencore i kap nivelet e botimeve euro-atlantike për nga brendia e luksi i saj saqë hyn në standarte të një libri dhuratëedhe për ente zyrtare e mjedise familjare elitare.

Autori (njëherash edhe redaktor e korektor) i kësaj vepre shkencore është prof. as. dr. Shefqet Hoxha, Mësues i Popullit, euriditi lumjan, ish pedagog universitar, bashkëpunëtori shkencor i instituteve shkencore të Tiranës, ish deputet demokrat në Kuvendin e Shqipërisë (1992-1996),me qindra shkrime e dhjetra libra të botuar, tashti pensionist në metropolin shqiptar, në Tiranë. Prof. Shefqet Hoxha është legjendë e gjallë e shkrimtarisë shkencore e kulturologjike për Kukësin me rrethina. Ndoshta përbën rast unikal në botën e sotme që një shkenctar e kulturolog i kushton krahinës së tij etno-historike e administrative 50 vepra të mirëfillta e me laryshi zhanresh si monografi historike, etnologji, dialektologji, folklor, leksikologji, etj. Shkenctari Shefqet Hoxha, siç faktohet edhe në kit’ veprën e tij, paska mbi një gjysëm shekulli që hulumton ngultas e zdrit shpeshtas për Malziun me disa botime në faqe të shtypit lokal e qëndror, parë në këndvështrime historike, etnologjike, folklorike,gjuhësore, etj. Emri emblematik bashkëkohor dhe vepra madhore akademike e derisotme e prof. Shefqet Hoxhës, i ban nder çdo krahine e rrethi të Shqipërisë Londineze dhe gjithkah shqipnojnë trojet etnike në Ballkan, po tani këto merita në rritje, ky thesar me prodhimtari visarore, i takojnë vendlindjes së tij, Kukësit. Ai është, si të thuash, “akademi” e/për Kukësin.

Kjo vepër shkencore në stafin e saj akademik ka vetëm një recensent. Sigurisht, mjafton vetëm një i tillë si Mustafa Hoxha, pasi ky është një personalitet dijetar e veprimtar vendali – nga fshati Dukagjin i Malziut, i shkolluar pesë vjet në Leningrad të BRSS, ish deputet në dy legjislatura në Kuvendin Popullor të RPSSH, ish zyrtar profesionist i arsimit e kulturës në Kukës, mbi një gjysëm shekulli (1965-1991) ka mirëdrejtue dy masmedia: radion lokale Kukësi, e cila kishte veprimtari të çmuar kombëtare si zëri shqiptar për Kosovën dardane nën Jugosllavi e, mbasandejna, edhe kryeredaktor i gazetës lokale “Kukësi i Ri”, autor i disa veprave të përkthyera nga rusishtja në shqip, etj. E kam njohur nga afër Mustafa Hoxhën qyshse në fundvitet ’80 e fillimvitet ’90, asokohe kur botohej në Kukës gazeta lokale “Shkëlzeni” e Tropojës, ndaj dua të them se është një burrë i fismë, dalzotas i detyrave të veta, të cilit zgjuarsia e thellë e urtia e hapur kurrë nuk i munguan e as nuk i tepruan, ndaj eci me hapa të qetë e me sy të qeshur. I tillë, njeri i nderuar, mbetet edhe sot, 78 vjeçar, teksa bulevardon në Tiranë e kie kënaqësi me i folë me të dy fjalë në ecje apo me u ul diku e me e pi një kafe të rrallë me i burrë të tillë të rrallë.

Këta tre burra të sojshëm, secili ma i mirë se shoqi, prof. Shefqet Hoxha i Lumës, Mustafa Hoxha i Dukagjinit (Malziu) e Kadri Morina i Shikajve (Malziu) morën vendim në bashkari dhe i hynë sipërmarrjes fisnike mbi trevjeçare për botimin e veprës “Malziu…”. Secili në detyrën e vet, në profilin e vet, me rolin e kontributin e vet. Pati edhe të tjerë ndihmatarë si kordinator, konsulent apo prurës me shenime e kujtime si i mirënjohuri etnologu pukjan, Xhemal Meçi; i përkushtuari malzias, Rexhep Tahiri; të paharruemit malzias, Ali Hasani, Ejup Hoxha, Ferit Hoxha, të cilët i faleminderon veçmas edhe autori i monografisë, prof. Shefqet Hoxha. (shih fq. 8). Vepra shkencore “Malziu…” e penës së artë të prof. as. dr. Shefqet Hoxhës, doli në dritë si një arritje e mirëpritur, të cilën autori ua kushtimon “malazezëve të urtë e të vnjeshëm” duke ua shpalos “vlerat njerëzore dhe të kaluarën e harruar të visit të tyre” (fq.3). Kjo vepër shkencore i kapërceu kufijtë e një krahine, të një rrethi, të një qarku; po hyn në fondin e pasurisë kombëtare, po zenë vend në biblioteka kombëtare në Europë e deri në Amerikë.

2.

Amerikanët e kanë një shprehje për vetveten: Mëso të respektosh një biznesmen që ka mbi një milionë dollarë se po të ishe i zoti do i baje edhe ti kaq pasuri valutore me mendjen e djersën tande. Në vende euro-lindore ballkanike,si kjo e jona Shqipëri Londineze, e cila ka përjetue disa sisteme e rregjime ma tepër se problematike, gjithato luftëra botërore e ballkanike shkatrrimtare, kryengritje të shumta e të pafundme kundër vetvetes e të tjerëve, e cila po e provon aktualisht edhe tranzicionin galopant e galiç, kuptohet se është disi e vështirë me i vnue në vend e me rend, sipas Traditës apo Protokollit, biznesmenët e kohës së tanishme tue iu marrë në konsideratë pasurinë valutore, humanitare e intelektuale të tyre. Sot, jo veç në laminë e biznesit, shumkush ia ngjet vetes “flatrat” e dragoit dhe gjithkush po don me t’i mbathë “patkojtë”. Kena kalue jo pak kohna revolucionare me ç’shenjtërim të pronës private e të bio-poseduesve të saj. As kjo koha e sodit nuk po i jep shenjtërinë meritore pronës e, përndryshe, ma e pakta: me i lanë në shenjtërinë e vet biznesmenët e meritës.

Kadri Morina është nga ato personalitete shumëdimensionale publike që ban përjashtim jo rastësor në kohë e hapësirë, në vlera e virtyte. Ia ka mbrri të jetë i përveçëm, me emër e mbiemër, me fytyrën e tij, në librin e madh të biznesit kombëtar shqiptar e të shoqërisë kombëtare shqiptare. Nuk është i vetmi, po i përnget vetëvetes. Ndjek edhe shembullin ma të mirë të të tjerëve. Kadri Morina është vet Kadri Morina.

ADN e Kadri Morinës në vena e inde dhe në palcën e ashtin genetik ndër breza e ka të skalitur fort e mirë traditën e biznesit. Është “i lindur” si biznesmen e, si i tillë, punon në bizneset e veta me të gjitha shqisat e tij. Përndryshe: Ai ka çka sjell e çka përcjell. Si shumëkush. Mbi të gjitha: është Dikush. I rrinë kohës në kambë. I prin jetës në ballë.

Gjyshi i tij morinas e bregdrinas, Niman Ali Morina, qyshse para dy shekujve kalendarik e ka marrë fatin në krah e botën në sy dhe i ndali hapat në Anadoll, bash në kryeqytetin portual të Stambollit, në kryeqytetin e tri perandorive nga ma të mëdhatë e botës: asaj Romake, Bizantine e Otomane; një nga kryeqytetet e kulturës, arsimit e zhvillimit ekonomik botëror të asaj kohe. Ky njeri i ditun dhe i shetitun u rikthye tek ama e tij, në truallin e tij, duke i dhanë ma tepër fuqi e risi kullës së vet, e cila ishte një ndër ma gjallniket nga pasunia e veprimtaria në trevën e Malziut. Kësokohe, Niman Morina solli me veti kulturë të madhe, monedha osmane, mjete relike (si një mulli kafeje që dikur e përdorte krejt krahina për dasma e morte), etj.

Ashtu sikurse të shquarit e botës në fusha të ndryshme të jetës e të shkencës marrin Çmimin “Nobel” në Stokholmin skandinav të Suedisë, edhe Tahir Morina, i ati i Kadri Morinës, e ka marrë në rang lokal një të tillë “çmim” të pashoq për virtytetet, vlerat e veprat e tij në vendlindjen e vet, pasi në krahinën Malziu e jo vetëm malziasit e thërrasin masivisht e mirësisht: “Baba Tahiri”. Shpesh ka qëllue që as profetët mos me u vlerësue në vendlindjen e vet, ashtu sikurse edhe shumë fëmijë modernë harrojnë me i thirrë prindit të vet me emnin hyjnor: “Babë”! Pra, një çmim i tillë: “Babë Tahiri”, nuk është i pakët me e fitue moralisht dhe jo aq i lehtë me e mbajtë atë jetëgjatësisht e dinjitarisht, pasi vet njeriu duhet të jetë “nobel”, të jetë njeri i mbrrimë, të jetë vet Tahir Morina.

I thjeshti, punëtori, besimtari, Tahir Morina, burrë i besës e i ndershëm, për nga profesioni edhe guzhinier i shumkërkuar, njeri vendimmarrës, shquhej edhe si administrator i pasurive të tij të (pa)luajtshme saqë edhe pikën e ujit mund ta ndante më dysh, i zgjonte mëngjeset në krye të punëve të ditës, stinës e kohës; luftonte me plot sakrifica përmes vështirësive të (pa)qëllimta për t’i rritë të mirë e me të mira të pesë fëmijët e tij, me ua dhanë me zotësi e mbarësi shkollën, punën e rrugët e jetës.

Tashti ky burrë malësie, bregdrinas e morinas, i ditur e i shetitur, misionar bajenderës, ky Tahir Morina, shtatmbajtun, ecën krenar brigjeve të Drinit, bulevardeve të Tiranës, bregdetit të Sarandës, Udhës së Kombit deri në Prishtinë, nga plazhi i Ulqinit në kalanë e Shkupit, pasi ia ka mbrri asaj që ia don zemra e mendja çdo prindi mbi tokë: iu kanë ngrit fëmijët e tij, nipërit e mbesat e tij, në lartësi dinjitare që tashma kanë imazhin, frymën e suksesin e tyre me emnin e nderit e të progresit: “Kadri Morina”.

3.

Vendlindja e Kadri Morinës, krahinë/za e Malziut, në brigje të epërme të Drinit të Mesëm, është një trevë e qytetërimit të lashtë pellazgo-ilir, që daton të paktën dhjetë mijë vjet ma herët, tue nistue prej sodit. Në antikitetetin e lashtë vendasit e atyshëm jetnonin në banesa mbi tokë e ta ndara në dhoma, kishin enë me dekoracione për gatim e hijeshim, etj., njësoj si edhe në Maliq të Korçës, etj., ndërkohë që sipas HPSH, Tiranë, 2002, fq. 44-46) edhe në ultina bregdetare banonin në gropa nëndhese. Aty, lidhtas me Fushën e Dukagjinit (Malziu), gjendej Kolshi i vjetër prehistorik, vendbanim i neolitit të hershëm të zhvilluar, që në historinë shqiptare, ballkanike e europiane njihet si “Kultura Kolshi I”, kulturë përfaqësuese e krejt Shqipërisë Verilindore. Kolshi I ka si tregues themelor qeramikën barbotine në reliev të ngritur, qeramikën e pikturuar me bojë kafe mbi sfond të kuq dhe qeramikën impreso, të cilat vendosen mjaft qartë në raporte kulturore e kronologjike me Rudniku III në Kosovë dhe me gjithë kulturat e fazës  Starçevo II b të  Ballkanit Qendror, etj.

Në këtë truall të Malziut të sotëm thuhet se ka jetnue fisi ilir i Siculotae (fq. 112), prej të cilit e mori emrin edhe vendlindja e Kadri Morinës, fshati Shikaj (Shikla-Shikje-Shike), ashtu sikurse edhe në brigjet e Valbonës, prej ku bigohet me Drinin e deri në Gryka, popullohej nga fisi ilir i Skirtonëve, paraardhësit e fisit të hershëm të “Ponarit të Lekës” me vendbanim trojenik në Malësinë e Gjakovës dhe në Ultinën e Podgoricës së sotme. Për herë të parë, sipas gurrave dokumentare të vrellta, emni i fshatit Shikaj (në trajtën Shikla) përmendet në krisobulën e car Stefan Dushanit në vitin 1348.

Malziu ka pasë qytetërim edhe në kohna të Mesjetës së hershme, të mesme e të vonë. Aty ende gjenden gjurmë historike e rrënoja të kalave (kështjellave). Ma e njoftuna është “Kalaja e Lekës”, e Lekë Dukagjinit, sundimtar i këtyne anëve e ligjbërës i Kanunit me emnin e tij. Kjo kala, të cilën e ka shkel me kambë shpeshherë edhe Kadri Morina, ngrihet mbi një kodrinë, në një vend të kyçtë, mbi një shkëmb të thiktë “Qafa e Gjytetit” e, teposhtë, shtrihet një fushë e vogël, “Qyteti”. E gjitha kjo formon një farë gadishulli tek bashkimi i lumit të Krumës me Drinin e, kulla e saj katërkandshe, lartohet në 259 metra lartësi mbidetare. Mbi një kodër në formë konike me lartësi 323 metra mbi nivelin e detit ngrihet “Kështjella e Shëmrisë”, për të cilën historiani Shefqet Hoxha hedh idenë se duhet të jetë vendosur “në kufirin mes provincave Praevalis dhe Dardania”, e cila ishte edhe një tjetër pikë nyje në kahendarjet e rrugëve drejt Vaspasit e Dardanisë.

Malziu ishte një vend gjeo-strategjik i kryqtimit të udhëve qyshse në kohë të lashta, pasi trupohej nga “Rruga e vjetër”, ndryshe: Publica Via apo ma plotërisht: Rruga Lissus-Nissus (Rruga Lezhë-Nish). Në Vaspas (Va-Spas), tek kalimi mbi lumin Drin, rruga e madhe ndahej në tre drejtime, drejt kryeqëndrave të mëdha ndër kohëra: drejt Prizrenit, drejt Gjakovës me rrethina, drejt Shkodrës. Nga fshatra të Malziut, siç shpjegohet në këtë vepër shkencore,  niseshin disa udhë drejt krahinave (rretheve) përqark: drejt Mirditës, Hasit, Malësisë së Gjakovës (Tropojë), Pukës, Kukësit. Këto rrugë kanë sjellë qytetërim, zhvillim të mirë ekonomik e kulturor, pasi aty kishte  doganë, hanet e Vaspasit e Shikaj, dyqane zejtarie e shitore, etj.  Në gjysmën e dytë të shek. XVIII  u ndërtue “Ura e Vezirit” (sipërmarrje nga Veziri i Shkodrës) me 18 harqe të madhësive të ndryshme, një nga monumentet ma të mëdha të Perandorisë Otomane në gadishullin e Ballkanit.

Malziu ishte një vend që kohëpaskohe i bante njerëzit e vet biznesmenë të mirë, iu ngjallte atyne humanizmin njerëzor, iu ushqente ndjenjën e punës, kursimit e fitimit.

Ndaj nuk është e rastit, që në vise përgjatë brigjeve të Drinit, në të tilla udhëkryqe të shkëmbimeve tregtare e të kulturave, si fjala vjen prej nga bashkimi i Dy Drinave deri në bigimin e Valbonës me Drinin, kemi gjithata biznesmenë të njohur në këtë shekull të ri: Avni Ponari, Basri Ruka, Hajri Elezi, Kadri Morina, Ramë Geci, Shyqyri Duraku, e dhjetra të tjerë.

Ndryshe nga gjithato treva në Shqipërinë e Veriut, Vaspasi e krejt krahina etno-historike e administrative e Malziut, falë edhe pozicionit gjeo-strategjik, është fjalashkrue nga shumë autoritete të shkencave, politikës, letrave e diplomacisë, shumë sish edhe udhëpërshkrues, si: Llazar Soranzo (shek. XV), Frang Bardhi (1638), Evlia Çelebia (1670), Stefan Gaspri (1671), Vincenzo Zmajevich (1703), J.G. von Hahn (1867), Giusepe Celcich (1899), Jastrebovi (1904), Theodor Ipen (1908), A. Baldacci (1929), E. Armao (1933), Kahreman Ulqini (1973), Kolë Luka (1981), Xhemal Meçi (1997), Jaho Brahaj (2005). Sigurisht, historiani i njohur Shefqet Hoxha e ka mirëmendue përzgjedhjen e publikimin e fragmenteve të shkruara (fq. 100-112) nga këto personalitete duke ia rritë kështu ma tej e ma mirë vlerat e mirëfillta dokumentare kësaj vepre shkencore për Malziun.

Prof. as. dr. Shefqet Hoxha qyshse në parathënie të kësaj vepre shkencore pohon edhe një tjetër randësi etno-historike të Malziut: “Traditat e ruajtura të banorëve të Malziut dëshmojnë origjinalitetin, por edhe ndikime të krahinave përrreth: Mirditës, Lumës, Hasit dhe Malësisë në të djathtë të Drinit. Madje, më duket se ky vis është një kapërcere midis Gegërisë së mesme dhe Malësisë, tiparet kulturore të të cilave i ndesh në çdo lëmi: në folklor, në etnokulturë, në të folme, etj.” (fq. 7).

4.

Kadri Morina mban mbiemnin e fisit të vet Morina, një nga 12 fiset e njohura në Shqipërinë e Veriut. Emrin Morina e gjejmë tek Qafë Morini në kufi me Gjakovën e Tropojën (Malësinë e Gjakovës). Aty, në hershmëri pagane, ka qënë një Tempull Diellor. Aty njerëzit luteshin. Aty janë ba edhe luftëra të mëdha. Njerëzit ishin qëndrestarë, luftëtarë. Vdisnin në kambë. Pra, ishin morina. Nuk dihet: vendi ua dha emrin e fisit apo fisi i dha emrin vendit. Sidoqoftë, në mes të Kukësit e Prizrenit kemi edhe doganën e Morinës. Nga fisi Morina, siç thuhet edhe në këtë vepër, ka edhe në Shikaj, Petkaj, Shpataj, Mgullë të Malziut. Një prej tyre është Kadri Morina i Shikajt. Më vno disi në mendime një rrëfim i vitit 1982 i Fejzë Dobrushit, 83 vjeç, në Shëmri: flet për një festë të veçantë në Malzi: “Darka e Diellit” (fq. 259) e cila festohej sikurse Dita e Verës, Novruzi, Zhgjergji, Runa, Shmitri, Mejdisi i Dimnit. Ndaj baj një farë lidhjeje jo krejt rastësore traditore në mes Tempullit Diellor në Qafën e Morinit e Darkës së Diellit në Malziun në breg të Drinit të Bashkuar.

Kadri Morina është njeri besimtar. Beson në Zot jo veç kur i duhet, jo veç për rrëfim, jo veç kur ka hall, por beson në Zot se duhet besuar, beson si misionar, beson për veprim. Njësoj sikurse edhe baba e nana e tij besimtarë e misionarë, bamirës, bajenderës.

Përndryshe: Kadri Morina nuk është shenjt, po ka shenjtëritë e tij. Një prej tyre është edhe bamirësia në kohën, vendin dhe mënyrën e duhur. Ai ka marrë përsipër me sukses ndërtimin apo restaurimin e kulteve fetare në Peshkopi, në qytetin e Tiranës, në Marikaj të Durrësit, në Zall-Bastar të Tiranës, etj. Mijëra dollarë i akordoi për restaurimin e Xhamisë së Et’hem Beut bash në qendër të Tiranës, këtij kulti monument kombëtar, fetar, kulturor e historik. Ka financue edhe në përkthimin e Kur’anit. Ai nuk t’i përmend shembuj të tillë bamirësie. Duhet me i mësue prej të tjerëve. Këto fakte i gjeta tek një portret për biznesmenin e humanistin Kadri Morina të shkruar nga gazetarja e shkrimtarja shqiptaro-amerikane, Raimonda Moisiu, e botuar tek “Tirana Observer” në vitin 2009. Kadri Morina ka me dhjetra raste ndihme bamirësie si për jetimët e Shtëpisë së Fëmijës “Zyber Hallulli” në Tiranë; për një fëmijë trevjeçar për transplant mëlçie në Spitalin Amerikan në Tiranë, etj. etj. Gjithashtu ka financue për Festivalin e Filmit në Durrës, shumë libra historik e letrar, ekspozita pikture, veprimtari nga ma të ndryshmet.

Ndihma e Kadri Morinës për Kosovën është e madhe, e çmuar, e përhershme, e cila shprehet edhe në një deklaratë të tij të kahershme: “Për Çështjen Kombëtare shkrij pasurinë, jap edhe jetën”.

5.

Dinjitari Kadri Morina e ka nusen e tij, Kozetën, nga dera e njohur e Madanëve të Gashit të Gurit.Është çika e nderuar e një burri të mirë, Din Madanit, shtegtar i hidrocentraleve në dy dekada nga Fierza në Koman (1971-1989). Ai ka disa vite që ka ndrrue jetë, po mbetet kujtimi e nderimi për emrin, virtytet e sakrificat e tij, mbetet shembulli i tij si kryezyrtar model i sektorit të burimeve njerëzore në 15 vitet e fundit të paradaljes në pension.. Kam pasë rastin ta njoh qyshse në hidrocentralin e Fierzës, kah fundviti 1975. Pikërisht, asokohe kur fillova punë në ma pak se një vit kohë në sekretari-arkiv në kantierin e prodhimit nr. 2 të H/C të Fierzës. Ndonjëherë, ndër vite, më ka qëllue që kur kisha mëdyshje për ndonjë shkrim për Fierzën për ta çue në shtypin e Tiranës shkoja e konsultohesha edhe me Din Madanin, barometrin e të drejtës e të vërtetës. Edhe sot e kësaj dite i çmoj sjelljet e tij si ndaj disave që ishin me “biografi të keqe”, ndaj atyre që donin të kualifikoheshin në profesione të ndryshme, etj. Ishte njeri fistar. Mbi të gjitha njerëzor. Djalin e tij, intelektualin e kohës, ing. Skënder Madanin, e kam mik, një mik që të ban të nderuar ecja në krah të tij. Ai ka krye dy universitete, ka dy shtetësi – shqiptare e kanadeze, zotëron dy gjuhë të huaja. Ma së parit e pata takue këtë djalosh të Dhjetorit ’90 teksa interesohej tek ministri i Kulturës, Bujar Leskaj, për t’i kërkue miqësisht ndihmë për Tropojën e tij. Kësokohe, më 2007, ai punonte zv/drejtor i Përgjithshëm i Shërbimeve të Transportit Rrugor.

Në vitin 2009, teksa pinim kafe me mikun tim Skënder Madani tek “Piazza” në qendër të Tiranës, e pata njohur biznesmenin Kadri Morina, pronarin e ri të këtij bar-restoranti modern, të frekuentuar nga personalitete (ndër)kombëtare. Ky bar-restorant, edhe pse janë ndertue të tjerë me emna të mëdhenj botëror si “Sheraton”, “Rogner”, etj. ende mbetet në nivele të larta si vatër e bukurisë, kënaqësisë e mirësisë. Më la mbresa e më ngjalli respekt kultura e Kadri Morinës. Ai kishte njohuri të mira për letërsinë e artin, për figura të njohura të tij. Ai fliste me admirim e kompetencë për Kosovën, etj. Ai e mbante bisedën në lartësi edhe kur fliste për Amerikën e personalitete të saj, disa prej të cilëve i kishte miq, si artistin e madh me origjinë shqiptare, Sten Dragoti, kumbara i djalit të tij të vogël, Wesliklarkut, etj. Atë ditë m’u duk se ishte një anglo-sakson. Mbi të gjitha, Kadri Morina, është  një shqiptar kombëtar.

Fëmijët e Kadri Morinës janë në rrugën e të mbarës, në ecje drejt lartësive të suksesit. Ma i madhi ndër fëmijët, Kreshniku, është i dhanun pas matematikës, talent qyshse herët kur fitonte Olimpiadat e Matematikës. Tjetri, Klajdi, i përkushtuar edhe pas sportit, pjesmarrës në veprimtari ndërkombëtare si në Samitin Botëror të Ujit në Stamboll, etj. Klara, vajza e vetme, talent në piano, çka e ka dëshmue edhe në koncertin e Selin Dion në Las Vegas të Amerikës, etj. Një nga katër fëmijët e tij, ma i vogli, mban emnin Wesliklark, në nderim mirënjohjeje për gjeneralin amerikan, Wesli Klark, komandant Suprem i Forcave të Bashkuara të NATO-s për Europën, që ishte një nga strategët e Luftës së Kosovës  në vitin 1999, ndihmëtar i lirisë së saj së Kosovës. Pra, një familje e mirë në lartësi të kohës, me vizione e pasione për jetën e të nesërmen, me tradita e arritje. Njerëz të mirë në këtë kohë të vështirë.

6.

Vepra “Malziu…” është një enciklopedi shkencore, një vepër fletëhapur për brezat, një metodologji për të tjerët se si duhet shkrue një monografi për një krahinë shqiptare.

Një vend të veçantë në këtë vepër (fq. 219-240) zenë disa prej figurave të njohura të krahinës së Malziut, si: Andrea Kalimashi (1643-1687), Demë Simoni (mesi i shek. XIX),  Rrustem Ukë Bajrami i Pistës (gjysma e dytë e shek. XIX), Tahir Sinani i Kalimashit (gjysma e dytë e shek. XIX), Hasan Rrahmani i Mëgullës (gjysma e dytë e shek. XIX), Ismail Arifi (…1912), Osman Ibrahim Hoxha i Dukagjinit (fundi i shek. XIX – fillimi i shek. XIX); Halil Mustafë Hasani i Pistës (1884-1912), Sali Aga (1854 – 1953), Tahir Aga e motra e tij, Lajle , Ramë Hoxha i Dukagjinit (fundi i shek. XIX e gjysma e parë e shek. XX), Ismail H. Muçaj, Mustafa Hoxha, etj.

Kadri Morina e ka provue vetveten si biznesmenë qyshse në kohën që punonte në vendlindjen e tij, me menaxhimin e prodhimit e tregtimit të esencës të rrëshirës së pishës, duke u arritë pesëfishimi i vlerës të ditëpunës në kooperativën bujqësore. Kësokohe, edhe pasi kërkoi të drejta të mohuara të babës së tij, Tahir Morinës, për qëndrimet e zgjuara e të prera në kohëprishjen e marrëdhanieve me Bashkimin Sovjetik, ndodhi ajo që (s)pritej: djaloshit Kadri Morinaiu vërsulën njerëz të vegjël në karrike të mëdha për ta implikue në gjyqin e jehonshëm të Kukësit për esencën e rrëshirës së pishës, prej nga doli me pafajësi. Në kohën kur punonte me rininë në ushtri në Tiranë, në vitin 1990, iu kërkue të sillte patate nga Kukësi, ku me shtimin e numrit të kamionave iu shtuan edhe të ardhurat. Në kohën e Lëvizjes Studentore të Dhjetorit ’90, në ditën e rrëzimit të shtatores së Enverit, vetheq zyrtarisht uniformën e zyrtarit ushtarak dhe ia fillon biznesit: I bleu katër fabrika buke nga Turqia. Nis edhe transportin e çimentos. Fillon të merret me ndërtimtari. Tevona, më 1998, ngre një zdrukdhtari për mobilje për firma ndërtuese. Para disa vitesh kreu dy blerje të mëdha: bleu Shoqërinë e Sigurimeve “EUROSIG” në Tiranë e me filiale në disa rrethe, bleu edhe bar-restorant “Piazza” në qënder të Tiranës (ish lokalin e shqiptaro-amerikanit të njohur, Ekrem Bardha). Merret edhe me ndërtime deri në Sarandë. Pra, Kadri Morina, nuk është nga ata “biznesmenët e klonuar” apo “biznesmenët në inkubator” që punojnë me lekët “e tepërta” apo “të fshehta” të të tjerëve e për të tjerët, që i kemi jo të pakët në këtë kohë tranzicioni postkomunist. Nuk është as nga ata biznesmenë që u banë të fuqishëm me forcë apo mbi lotë. Kadri Morina është biznesmen i themeltë, i suksesshëm, i pathyeshëm, i pakthyeshëm,  biznesmen i të djeshmes, i të sotmes dhe i së nesërmes.

Prof. as. dr. Shefqet Hoxha, Mësues i Popullit, tek vepra e tij shkencore “Malziu…”, në kryefalenderimin e tij për biznesmenin Kadri Morina (fq. 2) na i përcjell tri të veçanta të këtij biznesmeni sipërmarrës misionar:  “Zemërgjerësia.  Njeri me shpirt të ndjeshëm. Me dashuri të pamatë për visin e vet, Malziun”.

Kur ecën Kadri Morina hapin e ka të lehtë. Duket sikur Toka e mban peshë. Mëse realitet, pasi është nga të shumtit bij të kësaj Toke që nuk i bajnë randë Asaj, nuk i nxanë vend kot. Përkundrazi: me biznesin e humanizmin e tij, gjallnon e hijeshon në Tokën e vet etnike. Ai kontribuon që kjo Tokë të jetë një vend edhe ma i jetueshëm, edhe ma i lumnueshëm për rrënjët e degët e tij, për shoqërinë shqiptare bashkudhtare, për breza në vargni kohe. Ai mbetet i motivuar për vete dhe motiv për të tjerët. Njeri i Besimit, i Mendimit dhe i Veprimit. Në këtë Tokë të begatë edhe Kadri Morina e ka hisen e vet të meritueme me dije natyrale e të kultivueme dhe me sakrifica bohemike e praktike, e ka emrin e vet të mirë me punë të vyeshme e virtyte genetike.Në këtë Tokë të bekueme edhe Kadri Morina e ka hisen e vet të diellit natyror e atij hyjnor, i ka hapësirat vendore e kohore rrezatuese të veprimtarisë së vet në shërbim mirësor për familjen e njerëzit e tij, shoqërinë tonë, kombin shqiptar.

Tiranë, dhjetor, 2013

Së shpejti  do të përkujtohet 450-vjetori i lindjes së Shekspirit (26 prill 1564 – 23 prill 1616) dhe  Shtëpia Botuese “Onufri”  ka botuar  gjashtë përkthime prej Skënder Luarasit: Mbreti Lir (King Lear), Rikardi II (Richard II ), Rikardi III (Richard III), Tregtari i Venedikut (Merchant of Venice) , Komedia e keqkuptimeve (Comedy of Errors), Si ta doni (As You Like It)./

Shkruan: Petro Luarasi/

Bota e qytetëruar  do të nderojë së shpejti  kujtimin e  Uilian Shekspirit dhe tempullin e tij vezullues ku prehen  dhe shpërthejnë  ndër  shekuj  dije e   mesazhe universale.

Edhe populli shqiptar ka  patur mundësi  ta njohë e vlerësojnë  tempullin shekspirian  përmes  librave e shfaqjeve  në gjuhën shqipe,  në aktivitete  akademike apo  programe shkollore,  të cilat vazhdimisht  ndiqen me interesim dhe  japin rezultate të dobishme në arsim e kulturë.Historiku i përkthimit të veprave të Shekspirit në gjuhën shqipe  nis nga  vitet ‘20 të shekullit të kaluar në SHBA, kur Fan Noli përktheu “Otellon“ (1918) dhe Skënder Luarasi veprën “Jul Cesari“ (1919)  të cilat i pasuan me shqipërime të tjera,  respektivisht edhe me  tre (“Hamleti”, “Makbethi”, “Jul Qezari”) e gjashtë vepra (“Tregtari i Venedikut”, “Mbreti Lir”, “Rikardi  II”,  “Rikardi  III”,  “Komedia e Keqkuptimeve” dhe “Si ta doni”) .

Amerika e idealeve demokratike, qe vendi ku u  farkëtua edhe miqësia e Fan Nolit me të  birin e  Petro Nini Luarasit, mikut e bashkëpunëtorit për çështjen kombëtare e kishën autoqefale.

Përgjatë  një shekulli fondi i mësipërm    është dyfishuar  me  shqipërime  nga Vedat Kokona, Alqi Kristo, Napoleon Tasi, Perikli Jorgoni,  Kristaq Traja, etj

Duke nisur me Shekspirin, Skënder Luarasi ka arritur rezultate shembullore  në veprimtarinë e tij 60-vjeçare duke shqipëruar mbi 40  vepra të  autorëve: Kalidasa, Schiller, O.Wilde, A. Tennyson, Pushkin, Whitman, De Vega, Dickens, Byron, Goethe, A.Ostrovski, Longfellow, Lessing, Winkop, Gribojedov, Milton, Eden, Rodrigues, S. Skëndi,  si dhe  disa të humbura me autorë: Persi Shelli, Li Taj Pe,  etj.)

Është një ngjarje e lumtur për kulturën shqiptare që ai u njoh me veprën e Shekspirit  dhe programoi përkthimin e saj që në rini.     E tërhoqi më fort  natyra e mesazheve universale me të cilën ai u drejtohej brezave. Me “Jul Cesarin” e ”Tregtarin e Venedikut”, Skënder Luarasi nisi përkthimin e kolanës së veprave të Shekspirit  duke përmbushur edhe dëshirën e Fan Nolit dhe orientimin e tij letrar e politik me të cilat bashkohej inteligjenca progresive shqiptare.

Ndonëse nuk është kryer ndonjë studim i thelluar  mbi kontributin  e Luarasit në lëmin  e përkthimit,  analiza të pjesshme vënë në dukje  disa  arritje cilësore si:  kontributi i hershëm, përzgjedhja e autorëve e  titujve, qëllimi dhe mesazhet që përcillte përmes veprës, shumëllojshmëria e gjuhëve dhe e lëndës (prozë, poezi, tragjedi, dramë, komedi, romane, materiale historike, politike, pedagogjike, etj), bagazhi i njohurive,  vlerësime për stilin, ritmin, pasurimin e gjuhës shqipe dhe njohjen e thellë të gjuhëve. Rëndësi ka edhe përhapja e mesazheve për qëllime të caktuara në auditore, në hartime, grupe, në teatër e publik.

Skënder Luarasi nisi të përkthejë prozë e poezi që në vitin 1918. Më 1919  përfundoi dhe përgatiti  për botim  shqipërimin e  veprës së Shekspirit “Jul Cesari` me 120 faqe. Ky informacion  gjendet në revistën “Studenti“ dhe ku  kërkohej ndihmë për botimin e librave.

Paratë që do të mblidheshin nga shitja e librit do të përdoreshin për të ndihmuar studentët në nevojë si dhe  për të shtypur edhe veprat: ”Tregëtari i Venedikut” dhe ”Skënderbeu ose Liri dhe Dashuri” të Uinkopit. (1) (S.P. Nini Luarasi, Jul Cesari, Studenti, janar 1920 , f. 30.)

Skënder Luarasi mendohej shumë për veprën që do të përkthente dhe e përjetonte gjatë analizën e saj duke shqyrtuar autorin, veprat e tjera të tij, situatën, epokën, mjedisin kur qe krijuar dhe ndikimin mbi lexuesin. “Po ky vazhdues i denjë i rrugës shqipëruese të Fan Nolit rronte dhe preokupohej si ai për mënyrën si duhej ta thithte veprën lexuesi shqiptar. Një dashuri sublime për këtë lexues dhe për gjuhën amtare. Fjalën shqipe, që ai e desh si ai, bëri të mundur që gjenitë e njerëzimit të jenë më të intimtë, të kuptueshëm dhe thellësisht ndikues.” (2)

(A. Kallulli, Shqipërimet e Skënder Luarasit janë Fanoliane, Drita, 16 janar, 2000, f.7.)

Ai përmbushi një dëshirë të Fan Nolit dhe orientimin e tij letrar e politik,  idealeve demokratike, kombëtare e shoqërore me të cilat bashkohej edhe ajka e inteligjencies progresive shqiptare.

“ Në qoftë se përkthimet e Fan Nolit kanë qenë abetare nga e cila brezat e mëvonshëm të përkthyesve kanë mundur të nxjerrin mësime të dobishme se si duhen përkthyer tragjeditë e mëdha, atëherë mund të thuhet lirisht se përkthimet e Luarasit , janë një lloj teorie, e cila mëson se si të përkthehet drama historike. Ai është një përkthyes i madh në llojin e vet.”(3)

(Sh.Shaqiri Skënder Luarasi dhe vepra dramaturgjike e Shekspirit. Rilindja, 1 nëntor,1980, f.14.)

Për këtë kontribut madhor studjuesi Jup Kastrati deklaron ”me përgjegjësi shkencore se prof. Skënder Luarasi qëndron përkrah Nolit dhe Konicës”(4)

(J. Kastrati. Skënder Luarasi përkrah F.S.Nolit e F.Konicës, Artikull i cit., f. 2)

Skënder Luarasi në përkthimet e tij u frymëzua jo vetëm nga dëshira për njohjen e lexuesit shqiptar me veprën e plotë të Shekspirit dhe nga përvoja, qëllimet dhe kriteret që kishte përzgjedhur paraardhësi i tij, por dhe ta paraqiste veprën në kuadër të zhvillimeve më të reja historike. Ai ishte i bindur se vepra e Shekspirit do t’i shërbente lexuesit shqiptar që të kuptonte edhe personazhe e ngjarje të kohëve moderne. Veprat e Shekspirit e shprehin me vërtetësi artistike frymën e kohës por janë edhe universale, japin vlera mbihistorike, që sintetizojnë përvojën botërore të historisë njerëzore. Ndaj në veprat e tij mund të shihen edhe pjesëza të historisë së hershme, edhe mund të gjykohet mbi kohë, ngjarje e vende të tjera.

Kur diskutohet për vlerat e Skënder Luarasit si përkthyes duhet patur parasysh vështirësia e origjinalit, pasuria e madhe e aforizmave, fjalëve të urta, sentencave, metaforave, simboleve që përmbajnë veprat. Atje Skënder Luarasi ka dhënë tensionin e brendshëm dramatik që përshkon skenat e gjalla e plot larmi, skalitjen e karaktereve me fjalë dhe shprehje të një gjuhe tjetër. “Veprat, pavarësisht nga zhanri që i përkasin, nuk janë zbehur e s’janë rrafshuar e rrumbullakosur, por kanë ruajtur atë jetë dhe gjallëri që kanë dhe në origjinal. Diku të ashpra e të murrëtyera, diku me ngarkesa të mëdha psikologjike e filozofike, diku të brishta e fluide, diku plot dritë e tinguj, diku si të kallkanosura e me një ngurosje të llahtarshme e mjaft domethënëse.”(5) (P. Jorgoni. Me forcë e guxim Prometeu, Drita, 16 janar, 2000, f.6)

Studjuesi Adriatik  Kallulli analizon të tjera vler: “Merrni cilëndo vepër që Skënder Luarasi ka përkthyer në shqipe. Do të vini re menjëherë koherencën e stilit, pasurinë dhe begatinë e shqipëruesit, natyrshmërinë e konteksteve dhe frymën e lartë të komunikimit. Po do të pikasni menjëherë vrullin e ritmit, qoftë në prozë, qoftë në poezi, gjallërinë dhe ekspresivitetin e dialogut dhe monologëve dramatikë, peshën dhe saktësinë e fjalës, bukurinë e shprehjes dhe buisjen e përfytyrimeve te cilido lexues.” (6) (A. Kallulli: Artikull i cituar, f.7.)

Studjues të tjerë  venë në pah objektivat politike të Skënder Luarasit për demaskimin e sistemeve jodemokratike

Refik Kadia: “Kur u përkthye “Tregtari i Venedikut” nga Skënder Luarasi ai i dha rëndësinë e duhur përcaktimit të Heines: “O Shylock, ti je i padrejtë! “Skënder Luarasi një pedagog i njohur për këndvështrimin e tij disident, përktheu “Rikardin II” dhe“Mbretin Lir” me synimin për të denoncuar tiraninë e diktatorit komunist.” (7)

(R. Kadia. William Shakespeare në Shqipëri, LCPJ, Volume 2 / 1, nr.37, 2009, f.8)

Ndërsa Akad.Alfred Uçi  e shtrin analizën vlerësuese  në ndërthurjen tematike dhe konceptin e tragjikes: “Veprat që përzgjodhi e përktheu Skënder Luarasi nga Shekspiri dhe komentet që u bënte, tregojnë qartë qëllimin e tij për të demaskuar, dënuar dhe satirizuar realitetin që po kalonte Shqipëria. Ai përktheu tragjeditë “Mbreti Lir”, “Rikardi II” e “Rikardi III” meqë “ mendonte se kuadri shekspirian në shqip do të bëhej më i plotë dhe zëri i tij do të tingëllonte më bashkëkohor në qoftë se tragjeditë e përkthyera nga Noli do të ndërsuazoheshin midis kronikave historike me subjekte tragjike. Në këtë mënyrë do të kuptohej më mirë thelbi i konceptit shekspirian të tragjikes” (8)

(A.Uçi. Shekspiri në botën shqiptare. Koncepti shekspirian i tragjikes. Libër i cituar, f.18)

Veçori karakteristike e përkthimeve të Skënder Luarasit është se ai i është përmbajtur tekstit dhe kontekstit të origjinalit duke ruajtur vlerën artistike të veprës. Kjo është arritur në sajë të kulturës së gjerë, njohjes së shkëlqyer të gjuhës së huaj dhe të gjuhës shqipe, afinitet ndaj veprave të shkrimtarëve të mëdhenj, njohjes së shkëlqyer të letërsive e të kulturave të kombeve të ndryshme, njohjes së shpirtit e sjelljes së njerëzve në situata të ndryshme. Ai i ka kushtuar vëmendjen konstrukioneve ideomatike, aforizmave e proverbave, metaforave dhe shprehjeve metaforike nën një gjuhë të pasur e fleksibile, përdorimit të fjalëve e shprehjeve të rralla të tabanit popullor, proverbave e aforizmave. “Mund të thuhet se, në qoftë se aforizmat e Shekspirit janë quajtur margaritarë të veprave të tij, atëherë, lirisht mund t’i quajmë përkthimet e tyre në gjuhën shqipe nga S.Luarasi margaritarë të mjeshtërisë së përkthyesit tonë…Përkthimet e veprave të Shekspirit nga Prof.Skënder Luarasi pa mëdyshje i takojnë fondit elitar botëror të përkthimeve’’ (9)  (Sh. Shaqiri: Artikull i cituar, f.14.)

Vlerë të posaçme në përkthimet e Luarasit paraqet thesari i pasur gjuhësor, në të cilin gjejmë mjaft shprehje ”popullorçe”. Frazeologjia popullore dhe proverbi popullor ka pasur gjithmonë ndikim të madh në gjuhën e shkruar shqipe. Ato kanë ndihmuar për njohjen më të mirë të letërsisë botërore, për zhvillimin e shijes letrare ndër lexuesit shqiptarë, për ngritjen e kritereve të tyre artistike , për zgjerimin e diapazonit estetik e kulturor në përgjithësi por edhe për të kritikuar e demaskuar grupimet e privilegjuara e vetë kreun e diktaturës

Skënder Luarasi i jepte rëndësi të madhe komenteve, diskutimit në auditor, improvizimit të skenave në auditor dhe  shfaqjes në skenë të veprave të Shekspirit. Përveç temave në hartime e referate, improvizimit të auditorit në miniteatro, një pjesë e përkthimeve të tij u dhanë me sukses  në teater. Veprat e Shekspirit janë shfaqur  me sukses nga  Teatri Kombëtar e teatrot e rretheve.  Efektin e mesazheve  shekspiriane  na e ka saktësuar  i përndjekuri politik Spartak Ngjela, i cili kujton se kur Teatri Kombëtar  shfaqi dramën  Rikardi II, diktatori i zemëruar  e la shfaqjen përgjysëm. Ndaj edhe i paharruari Agim Qirjaqi përgatiti shfaqjen e parë si regjisor me “Rikardi III” të Shekspirit ne vitin 1992 dhe korri  suksesin e merituar.

Se si interpretoheshin  mesazhet  shekspirine sipas realitetit e dëshmon edhe kjo

bisedë e lirë me studentët  mbi dramën e Shekspirit ”Komedia e keqkuptimeve”.

Një studente e ngacmuar nga tema, pyeti Skënder Luarasin:

- A mund të na thoni, profesor, se me kë duhet të martohemi?

- Nuk mund të them se me kë duhet të martoheni, por me kë nuk duhet të martoheni!

- Sigurisht, jo me budallain, profesor .

- Jo, budallai nuk është rasti më i keq, por frikacaku!

- Po pse?

- Sepse një ditë të bukur, tek dilni për shëtitje në pyll, befas, ju del ujku. Gjëja e parë që do të bënte budallai, po ta dojë gruan, do t’i turrej ujkut, ndërsa frikacaku do të fshihej prapa saj dhe do të lutej të mos e hante atë por: “Haje gruan!”

Në vitin 1964, me rastin e 400-vjetorit të lindjes së Shekspirit, ai botoi disa artikuj, diskutoi në konferencën jubilare dhe  organizoi  me studentët e degës së anglishtes teatrin  studentor ku u luajtën drama ‘’Shtrëngata‘’  dhe   komedia ‘’Si ta doni‘’. (10)

(S. Luarasi, Shekspiri i madh, Drita, 19 prill 1964, f.3)  

Skënder Luarasi dhuronte   shumë libra ndër miq e institucione ndërkombëtare. Në këtë përvjetor  ua dërgoi përkthimet e tij  edhe  Muzeut Britanik, Departamentit të Librave në Londër, Qendrës “Shekspir“, Biblioteka e vendlindjes, e riorganizuar  me rastin e organizimit të  festivalin përkujtimor.

Muzeu Britanik

Muzeu i librave të shtypur

Londër

16 Prill 1964

Z. Skënder Luarasi

Universiteti i Tiranës

Shqipëri

Sër,

Unë kam nderin tju bëj të njohur me falenderime marrjen e veprave të përmendura më poshtë që ju keni patur mirësinë  tia dhuroni Fondit të Muzeut Britanik

Unë jam Sër,

Shërbëtori juaj i bindur

Ali Hudd

Librat e dhuruara:

Longfello H. : Kënga e Hajavathës

Shekspir U. : Mbreti Lir

Luarasi S. The Kyrias sisters

Festivali i Përvjetorit të të Shekspirit 1964

Zyra e Festivalit

Henley Street

Stratford-upon-Avon

Angli

7 Qershor 1964

Z.Skënder Luarasi

Universiteti Tirana

Shqipëri

I dashur z. Luarasi,

Më vjen keq që nuk ju kam shkruar më parë  për tju falenderuar për dhuratën  e këndshme të tre veprave të Shekspirit në shqip të përkthyera prej jush.

Unë do të dëshiroja të përcjell urimet më të mira të Fondit të Vendlindjes së Shekspirit  për këto botime shumë interesante për Bibliotekën e Vendlindjes, e cila si mund të keni dijeni  është vendosur  në qendrën e re të Shekspirit, e cila është hapur zyrtarisht  më 23 Prill të këtij  viti për të shënuar 400-vjetorin e Lindjes së Shekspirit

I juaji sinqerisht

Peter Meseser

Ndihmës  Drejtor i Festivalit

Në këtë mënyrë Skënder Luarasi   ia bënte të njohur botës së qytetëruar se edhe gjuha shqipe është e aftë të përkthejë me dinjitet Shekspirin, edhe populli shqiptar është pjesë e qytetërimit botëror.Nuk mund të bënte më shumë në kushtet e një sistemi diktatorial që ia pengonte përfaqësimin e vlerave në arenën ndërkombëtare.

Nga Gëzim Llojdia/

1.

Kur hyja në zonën e Kudhës-Gërhotit,është një zonë tipike labe që shtrihet  në gjithësinë në krahun e  fshatrave të lumit të Vjosës, që kanë përkarshi Αoos ose Vjosa( emër për bukuroshet shqiptare e kosovare) përpara një mal hijerëndë të quajtur Tartar ,që ka të pranishme  dëborën ,mirëpo në pranverë mbuluar nga bari i i njomë,krejt rracat e gurit. Pra kur hyje në këtë zonë shushuritje në luginë quhej Vjosë, dhe  që niset  nga malet e Pindit, në lindje të Janinës, me  burimin  në malin Mavrovouni me një gjatësi  272 km, prej të cilave 80 km në territorin e Greqisë, kurse rreth 192 km në territorin të Shqipërisë me  prurje  rreth 200m³/s. Kjo zonë si ndarje administrative kakomunën Sevaster e cila përfshinë :fshatrat Sevaster,Glombas ,Dushkarak, Shkozë, Mazhar,Plocë,Lezhan,Amonicë.Komuna Sevaster disponon këto të dhëna gjeografike e demografike. Sipërfaqja km 90.7.

2.

Pyetja se cili ishte religjioni fetar që besojnë  banorët  e kësaj  treve në  perëndi,mirëpo gishti i tyre tregues ishte drejtuar nga Kurora,pra kurora e malit ku gjendet Turbja e dervishitbektashi Baba Hamza Kurora, dua të shpjegoj se në këtë zonë është qytetet antik i Amantias që ka pasur një tempull kushtuar kultit të Aforditës:Ne Amanti ka qene i përhapur edhe kulti i Afrodites, e cila në këtë qytet mban epitetin Pandamos, si perëndeshë e dashurisë se lire dhe e hetereve. Deri tani nuk është zbuluar ndonjë paraqitje skulpturale e Afrodites. Ne rrënojat e Ploces është zbuluar një pllake e vogël guri, një kushtim votiv Afrodites Pandemia nga ana e Aristos, bijës se Aleksandërit, për vete e për te bijtë. Afro­dita Pandamos ka pasur ne qytet një tempull të saj, për këtë bën fjalë mbishkrimi i përmendur me sipër. Me kultin e Afrodites lidhen edhe disa figura të vogla bronzi.Pra tyrbja në kurorë ritet që ata ndjekini  përkasin kryesisht një tarikati fetar që mendohet se është uji më i distiluar ndër rrugët që në themel si cështje bazike kanë  shpirtin.

3.

Zona  përveç  tyrbes  në Kurorë të Malit,duhet thënë se ka edhe një numër teqesh dhe tyrbe që janë në vijimësi deri në Tepelenë. Dhe arsye mbetet e njëjtë ,dervishët  udhëtuan nëpër vendet të cilat kanë pasur  një udhë kalimi   siç njihet kjo zonë prej  kohëve të antikitetit. Nëpër këto udhë, kaluan jo vetëm dervishët,por më parë se ata ,nëpër ato udhë ecën murgjit. Sepse edhe  krishterimi në Iliri erdhi nga apostujt e Krishtit,njëri ndër është Shën Pali.

Tartar Bazaj në botimin e tij”Shkoza dhe Baba Arshi Bazaj- Milosao 2012
shkruan:Shkoza qysh në momentet e para të islamizmit, përkrahu sektin bektashian. Kjo kishte arsyet e veta. Duke qenë për shekuj fshat i krishterë i ritit katolik e më vonë ortodoks (gjë që e vërtetojnë më së miri toponimet kishëtare brenda e në periferi të Shkozës edhe sot pas gati 300 vjetësh), nuk mundej të tjetërsohej në mënyrë të menjëhershme në ritet rigoroze myslimane, bazë e të cilit ishin shtetet arabe, me të cilët vendin tonë kurrë s’e kishte lidhur asgjë. Bektashizmi për ta sikur i zbuste pak konfliktet fetare dhe ishte më pranë shpirtrave të tyre. Bektashizmi aplikonte rite që përqaseshin me ritet kristiane, me të cilat popullsia shkoziote kishte 17 shekuj që i aplikonte. Ai nuk qe sekt i ashpër, i ngurtë e i bezdisshëm e mbi të gjitha nuk i prekte shkoziotët në sedrën kombëtare, të cilën ata e kishin më të shtrenjtë se jetën. Përkundrazi ajo e stimulonte dashurinë për vendin, Shqipërinë, e rrjedhimisht dhe vendlindjen tonë Shkozën, nxiste patriotizmin e duke nxjerrë nga gjiri i saj shumë patriotë e atdhetarë.
Bektashizmi përputhej me shpirtin shkoziot dhe në aspektin e dashurisë për vendin, për Kudhës-Gërhotin, për të cilin duhet theksuar se dhe ai kishte përkrahur ritin mysliman të bektashizmit, duke ndërtuar në vendet e kishave teqetë e para, tybet e kajmekamet.
Këto elemente, këto përputhje, këto rekomandime, këto lehtësira e bënë që shkoziotët, ndonëse me vështirësi, të përvetësonin sektin bektashian. Emrat u kthyen në myslimanë, por aty-këtu mbiemrat u ruajtën të krishterë. Bile ngeli një zakon: Kur në një familje fëmijë të njëpasnjëshëm, të lindur nuk rronin, u vinin emra kristianë, me besim se ata do të jetonin gjatë. Në momentet e para të kthimit në bektashi, shkoziotët aplikonin rite të krishtera. Gratë në shtëpi byrekun e festës me mish në mes, e bënin dhe me mish derri dhe me mish berri (të hante dhe babai bektashi mish berri dhe fëmijët e gruaja që më tepër anonin nga ritet kristiane të hanin mish derri), sa thoshin “u bë si byreku i Kuçe, gjysmë berr e gjysmë derr”. Ndërtuan teqenë e fshatit mbi rrënojat e kishës. Emrin e kishte të thjeshtë: ”Teqeja e Shkozës”.Baballarët që shërbenin aty quheshin thjesht, Baba i Teqesë së Shkozës. U veshën dervishë që pasuan njëri-tjetrin: Baba Brahim Luzi, Baba Sherifi, Myhip Hakiu, Dervish Minua, Baba Arshi Bazaj, Dervish Hazbiu, etj.Në Teqenë e Shkozës shërbyen shumë baballarë vendas, por dhe nga fshatrat e zona të tjera, sikundër dhe baballarë shkoziotë shërbyen në Teqetë e fshatrave të tjera bektashie, si në fshatrat e Tepelenës, të Mallakastrës e deri në Teqenë e Zallit në Lazarat të Gjirokastrës.I tillë qe dhe Baba Arshi Bazaj.Ky autor në këtë botim duke shkruar për  birin e këtij fshati dervishin me shërbim fetar në Detroit në teqene e Baba Rexhebit,filozofit mistik dhe  shkronjësit të botimit”misticizma islame dhe bektashizma”.Ky autor rrëfen kështu jetën e dervishit bektashi Arshi Bazaj.

Baba Arshi Bazaj –shkruan ai, lindi më 20 Maj 1906 në fshatin Shkozë. Lindi në një nga familjet e mëdha të Shkozës. Ishte familje me tradita atdhetare. Fisi Bazaj (Jaupaj) ishte një nga fiset e hershme dhe më të vjetra të Shkozës, që me sa mbahet mend në breza, janë etnikisht shkoziotë të pastër. Kanë pasur lidhje gjaku me fisin Telharaj, fisin Aliaj, fisin Alikaj (Zykaj), fisin Ramaj dy herë, fisin Mukaj (Novruz Hazizin), fisin Qyraj, fisin Murataj, fisin Ismailaj, fisin Breshanaj,fisin Lazaj. Kanë qenë e janë gjak me fisin Begaj, të cilët dhe sot e kësaj dite janë pjesë e fisit BazajBaba Arshi Bazaj në moshën 13 vjeç u sëmur rëndë. Familjarët e tij e çuan në Vlorë dhe e vizituan tek mjekët italianë. Ata nuk i dhanë shpresa për shpëtim. Ai kishte mbi 18 ditë që nuk hante dhe nuk pinte. Zoti i kishte caktuar detyrat, por përpara se ta ngarkonte me mision, e kaloi në një provë shumë të fortë.Familjarët, pasi e vizituan, e sollën në fshat në Shkozë, duke menduar se nuk e kishte të gjatë. Po ditëgjati kurrë nuk bëhet ditëshkurtër. Aty, kur vinin njerëz për të vizituar Arshiun e vogël dhe të bërë kockë e lëkurë nga mungesa e ushqimit dhe pijes, mendonin se nga dita në ditë do të vdiste. Njëri nga miqtë e familjes së madhe të fisit Bazaj, u propozoi të kërkonin Baba Bektashin, një shenjtor i zonës së Kudhësit, ku gjenin shërim shumë besimtarë bektashi, në atë kohë me mision si Baba i Teqesë së Golimbasit. Baba Bektashi u paraqit menjëherë dhe kërkoi të takonte tek për tek Arshiun, djalë i njomë dhe i katandisur keq.Baba Bektashi, pas vizitës së djalit të sëmurë, Arshiut, u tha prindërve të tij:“Ky s’është më për ju, ky është për mua, është për Zotin”. Dhe e mori në Teqenë e Golimbasit, ku shërbente edhe vetë. Aty Arshiu u shërua dhe u bë dervish. Pasi shërbeu për një kohë të gjatë në Golimbas, u transferua në Teqenë e Shkozës. Më pas u transferua në Teqenë e Koshtanit në Tepelenë. Atij fillimisht iu shfaq në ëndërr Haxhi Bektash Veliu, për të cilin po shkruaj pak rreshta për ta bërë më të kuptueshëm. Vit pas viti, ai kishte fituar autoritet dhe emri i tij ishte bërë i dëgjuar në Teqenë e Zallit. Aty ai shërbeu me Baba Rexhepin, me të cilin, veç bindjeve fetare, e lidhnin dhe bindjet antikomuniste dhe shpirti vetë që i bëri një e të pandarë deri në moshën e pleqërisë.Baba Arshi Bazajen, periudha e komunizmit në vitin 1945, e gjeti në Teqenë e Zallit në Lazarat, duke qenë njeri i Zotit dhe afër me të, më shumë se njerëzit e tij të zakonshëm. Ai e ndjeu të keqen që po vinte për klerin shqiptar dhe sidomos për ata që nuk e mbështetën Luftën Nacionalçlirimtare e u inkuadruan në radhët e Ballit Kombëtar. Si e tillë, një e ardhme e hidhur do të vinte si për fisin Bazaj dhe për vetë Baba Arshi Bazajn. Ndaj Baba Arshi Bazaj, vendosi të arratisej nga Kukësi në vitin 1945.Në këtë botim gjejmë një dëshim reale për mërgimin e këtij dervishi.Cuman Bazaj shkruan autori nga fshati Shkozë,nip i Baba Arshi Bazaj ka thënë:

Baba Arshi Bazaj u arratis më 1945. Me vete kishte një torbë, ku mbante librin “Fletorja e Bektashinjve” të Naim Frashërit, që ia kishte dhënë si kujtim Mit’hat Frashëri gjatë Luftës mik me fisin Bazaj dhe nipërit e tyre Shehaj të Sevasterit. Kishte dhe ca bomba dore. Me këto bomba, së bashku me dy-tre shokë çanë brezin e kufirit, por “Fletoren e Bektashinjve” e dogji të mos binte në duar të komunistëve, të pafeve,- siç shprehej ai. Kalimi i kufirit u bë me vështirësi dhe kujdes të madh, pasi nga momenti në moment mund t’i rrezikohej jeta.I pabesueshëm u bë për regjimin komunist, por po aq i pabesueshëm u bë dhe për forcat e shërbimeve sekrete greke dhe italiane, ku ai shkoi. Ai në Greqi, ndonëse u dorëzua, u mbajt për shumë kohë në kampet e punës, derisa u largua për në Itali. Po edhe aty u mbajt në kampet e punës. Kështu që për 6 vjet si në Greqi dhe në Itali, bëri jetë të izoluar dhe të survejuar nga forcat e shërbimeve sekrete qeveritare vendase, pasi ai në zemrën dhe ëndrrën e tij, kishte kombin shqiptar dhe Shqipërinë, që po binte në dorë të komunistëve, të cilët filluan të vrisnin patriotët dhe gjithë njerëzit me shkollë dhe dalëngadalë po kositej truri i kombit. Përballoi situata të vështira provokative dhe manipuluese. Për të, jeta mori trajtën e një aventure të rrezikshme. Po Baba Arshi Bazaj kishte zgjedhur vetëm një rrugë: rrugën e Zotit dhe shërbimin ndaj kombit të tij për të mirën e njerëzve. Figura e tij mbeti e pastër.
Duke folur për qëndrimin në teqene Detroit në SHBA,ku ky dervish ka rrojtur dhe ka bërërë mirësi sëbashku me Baba Rexhebin,autori T.Bazaj shkruan:Shumë të fshehta pati në jetë Baba Arshiu. Pak njerëz dinë për familjen e harruar të tij. Shumë të fshehta, ai ia pati besuar vetëm Baba Rexhepit, të cilin e kishte idhull, gati perëndi. Një mjegullnajë gati shkatërruese, endet akoma mbi familjen, fisin, fëmijërinë dhe rininë e këtij kleriku stoik bektashian. Po ai për vete flet pak. Është i rezervuar në këtë drejtim. Me një mburrje karakteristike labe, donte të fliste vetëm për Shkozën dhe për të gjitha fshatrat e Sevasterit, Baba Bektash Golimbasin Vlorën dhe djemtë e saj. Tregonte se kishin miq e të afërm të familjes Skënder Muçon, Qazim Koculin që ishte nip i Bazajve, kishin miq si Mit’hat Frashërin, Enver bej Risilinë, Hysni Lepenicën, Hysen Lepenicën, me të cilin kishin luftuar krah për krah dhe nuk e hiqte nga goja, Osman Haxhi Muhametin, nacionalistin dhe njeriun me autoritet në Kudhës-Gërhot, Gjeneral Temo dhe Sulo Shehun, djemtë e kapedan Sali Shehut nga Sevasteri, edhe ky nip i Bazajve, e shumë personalitete të krahinës dhe të Vlorës, por edhe të rretheve të tjera. Nga Mit’hat Frashëri kishte pasur si kujtim një libër të Naim Frashërit “Fletore e Bektashinjve”, por kur e ndiqnin komunistët në malet e Kukësit, në vitin 1945, gjithë çantën e librave e dogji. Thotë: “E bëra për të mos rënë në dorë të të pafeve”.

Ka vuajtur plot 6 vjet në kampet e punës në Greqi e Itali. Është përballur me aventurierë e agjentuara gjithfarësh, por midis miqve që ka patur atje ka qenë Haxhi Veli Bektashi. Mban si hajmali në gjoks një thënie të Salih Njazi Dedeit, i cili një natë dimri të vitit 1940, ndërsa kishte bujtur në Tiranë në Selinë e Kryegjyshatës Botërore Bektashiane, i kishte thënë: “Dëgjo evlat! Mund të ndodhi në jetë të kalosh nga njëra fatkeqësi në tjetrën, nga njëri hidhërim në tjetrin, nga një sakrificë në tjetrën, Haxhi Veli Bektashin mos e ndaj nga besimi i shpirtit dhe do t’i kalosh të gjitha”.Me ndihmën e Baba Rexhepit, si dhe të autoriteteve shtetërore amerikane, i ardhur nga kampet e punës në Itali, u vendos në Teqenë bektashiane të Detroitit.Ka një dashuri të thellë dhe të dukshme për Baba Rexhepin. Gjithçka që ndodh sot në Teqe, e sheh me sytë e udhëheqësit të dikurshëm shpirtëror. Shkon disa herë në ditë tek tyrbja. Në muzg, me perëndimin e diellit ndez çirakët. Kur sheh diçka që nuk shkon, thotë me gjysmë zëri: “Ah, jo, jo, këtë s’e donte Baba Rexhepi”. Fragmente historish, legjendash, këngësh apo setenca bektashiane shpalosen në kafeoxhakun e hijshëm, aty ku rri zgjuar kurdoherë mirësia dhe dashuria. Baba Arshiu rri aty, i vëmendshëm, i gatshëm të japë përgjigje në telefon, i heshtur kur e pyesin për të kaluarën e vet dhe të familjes së tij.Të vetmin merak në këta 100 vjet jetë, e ka që nuk e pa dot dhe një herë familjen e tij, të përndjekur nga komunistët, rrënojat e shtëpisë së tij në Shkozë. Do të shikojë Vlorën, Sazanin, Karaburunin.

Me vendimin Nr.14 datë 26.12.2011 Këshilli i Komunës Sevaster, në unanimitet e shpalli Baba Arshi Bazaj ”Qytetar Nderi”.

Zef Pergega në shkrimin :Teqeja ne Detroit verbi i bektashizmit
shkruan:Baba Arshiu 106 vjeçar më thotë më të qeshur se kur njeriu i mbush njëqind vjet, harron t’i numërojë ato që vijnë pas. Me sy të përlotur ai kujton Baba Rexhepin, që e ngriti këtë qendër fetare të bektashizmit, si çerdhe të ngrohtë për shtegtarë. Kështu për bektashizmin shqiptar në Amerikë lindi Baba Rexhepi, mistika e këtij besimi ndër mërgimtarë. Në dimrin e viti 1952 emigroi në Amerikë Dervish Rexhepi, i cili qëndroi disa muaj në shtëpinë e motrës së tij Zenepe Çuçi në Neë-York. I ftuar nga disa shqiptarë shkoi për vizitë në Detroit dhe përsëri idea e ngritjes së Teqesë mori një fytyrë të re. Baba Rexhepi, i gjeti shumicën e shqiptarëve me banesa e punë dhe me idenë e qëndrimit dhe jo me atë të ikjes si më parë. Kjo përbëri edhe themelin që ideja e Teqesë të njohë lartësi të reja në Zotin.Mbledhja e përgjithshme u mbajt me 24 tetor 1953 në një dhomë në S. Andreës Hall, 431 E. Congress Street. U vendos të çelej fushata për mbledhjen e ndihmave dhe u zgjodh komisioni drejtues, në krye të të cilit u vunë: Gani Muho, kryetar, Nevruz Selfo, arketar, Selman Zagori, sekretar, Jashar Petrusha, Qani Prespa, Dule Kelqyera, Abaz Myrtezaj, Resul Shkëmbi antarë. Që në momentet e para u mblodhën 8 mijë dollarë. U gjet vendi në qytetin Taylor të shtetit të Michiganit ku ekzistonte një fermë. Ferma dhe banesa u blenë me shumën 25 mijë dollarë dhe pas riparimit shuma mbërriti në 30 mijë dollarë. Një kontribut të madh dha avokati i mirënjohur shqiptaro-amerikan S. Teodore Kotelly në përgatitjen e dokumenteve ligjore dhe noterimin e tyre. Në krye të Teqesë u vu dervish Rexhepi, i cili më vonë u dorëzua Baba, titull të cilin e miratoi Gjyshi Sali në Kajro me 4 janar 1963. Në letrën e tij mes të tjerave lexojmë: “Pikësëpari ju përgëzoi me gjithë zemër për iniciativën njerëzore dhe fetare që morët, duke ngritur një Teqe në Amerikë, të parën në atë vend të lirë dhe të bekuar. Kjo vepër ju nderon, siç ju kanë nderuar edhe kaq e kaq vepra të tjera të ndritura në fushën kombëtare, kulturave dhe fetare. Brenda në këtë letër ju dërgoi dekretin e shenjtë për dorëzimin e dervish Rexhepit si Baba, titullar i Teqesë bektashiane në qytetin Detroit të SHBA. Dervish Rexhepi i ka të gjitha cilësitë e duhura, për të zënë postin e Babajt në atë Teqe!”Teqeja Bektashiane i çeli dyert me 15 maj 1954

Teqeja Bektashiane e Detroitit ka një tokë pjellore prej 80 dynymësh dhe në të gjithë territorin 400 rrënjë mollë. Ky çiflig pjellor i ka siguruar Teqes të ardhura në shërbim të besimtareve të saj, por edhe strehë e ngrohtë për katoliket dhe për shqiptarët laik.
Ndërtimin e Teqesë 20 km larg qendrës së Detroitit Baba Rexhepit e ka shpjeguar në një intervistë dhënë gazetës amerikane “The Detroit Neës” me 30 prill 1958, në të cilën, ndër të tjera ka thënë: “Sipas besimit bektashian ekzistojnë dy jetë, jeta e trupit dhe jeta e ndërgjegjes. E para përben pjesën shtazore dhe e dyta pjesën humane. Lufta midis këtyre dy jetëve farkëton parimet morale të njeriut. Prandaj të gjitha Teqetë ndërtohen larg qyteteve, pa zhurmë, ku mund të lutemi e të mendojmë në qetësi dhe t’a ndjejmë vetën më afër Zotit!’Botën e bektashinjve e përshkruan kështu Faik Konica në revistën Albania në vitin 1897.“…Njeriu në Shqipëri e shquan prej së largu Teqenë. Ajo është e vendosur në vendin më të bukur, larg banesave të popullit, Është e rrethuar më shumë pemë, sidomos me mollë e kajsi, të cilat janë të preferuara nga bektashinjtë. Pemët janë të mbushura dhe të përkulura nga kokrrat. Ju ndodheni tani përballë Teqesë, që është një godinë një katesh, e lyer me gëlqere me kapakë të dritareve ngjyrë bari. Ju kaloni nëpër pragun e një porte të madhe, që në përgjithësi nuk mbyllët as ditën e as natën. Gjendeni në një oborr të madh, ku dervishët ngrohën në diell dhe dëgjojnë kallximet e ndonjërit prej tyre. Asnjë nuk vjen të pyes se çka doni. Ju po të dëshironi mund të hyni në kopsht, të mblidhni kajsi apo mollë, të pushoni nën hije dhe të largoheni siç keni ardhur. Ne se i afroheni ndonjë dervishi, ai do t’u pyes me përzemërsi dhe thjeshtësi dhe do t’u shoqërojë deri tek Babaj që është kryetari i tyre…!”

Ndërsa Xhevat Kalajxhi (ka qene sekretar i teqesë)shkruan: “E njëjta bujari e karakterizon edhe Teqenë e Detroitit, në të cilën çdo njeri është i mirëpritur, pikërisht ashtu siç e kërkon tradita bektashiane. Luigj Hila një shqiptar katolik nga Shkodra, gjeti strehim në këtë Teqe në kohën e pleqërisë. Ai kishte ardhur nga Shqipëria që në vitin 1910. E siguronte jetën me anë të një ferme të vogël që kishte në pronësi të tij, e cila ndodhej afër Teqes. Në kohën e pleqërisë nuk e ndihmoi shëndeti dhe kështu u detyrua t’a shesë fermën. Dhe kur i’u mbaruan të hollat shkoi e jetoi në Teqe derisa mbylli fletët e fundit të jetës së tij!”Luigj Hila kishte një respekt për bektashizmin. Ai e ndihmoi se tepërmi Teqenë, sidomos në mbjelljet e pranverës dhe të vjeshtës. Kur është intervistuar Baba Rexhepi nga “The Ditroit Neës” me 1955 ka ndodhur edhe Luigj Hila, i cili ka deklaruar se në Shqipëri, bektashinjtë ishin ndër të parët që e kanë luftuar pushtuesin otoman, për çlirimin e vendit dhe shpesh herë ato mbrojten patriotët e kombit shqiptar!”. Teqenë bektashiane e kanë vizituar kryepeshkopi Fan Noli dhe i ka dhënë një ndihmë financiare, Vehbi Ismaili, themelues i Qendrës myslimane në Detroit. Krist Thanasi. kryetari i Vatres, z. Elena Trajani, bashkëshortja e Harry Fultzit që pati ngritur institutin teknik në Tiranë. At Kosta i kishës ortodokse të Detroitit, Dom Prek Ndrevashaj, themelues i kishës katolike “Zonja Pajtore” etj. Gjithashtu e kanë vizituar kongresistë e senatorë amerikanë si dhe shkrimtarë të huaj, si Frix e Elsie.
Të gjithë vizitorët janë ndarë të gëzuar, sepse kanë parë se Teqeja është një çerdhe vëllazërimi e një Shqipëri e vogël në Detroit.

Mexhid YVEJSI, Gjakovë duke shkruar për figurën e BABA Rexhebit :”Teqeja Bektashiane – Shqiptare-Amerikane u përurue me 15 Maj 1954, e cila me kalim kohe erdhi duke zmadhue, duke u zbukurue dhe veprimtaria e saj duke u shtue…Aty punonin me përkushtim, përveç Baba Rexhebit, edhe dervishët, si dervish Arshiu, dervish Bajrami…, i pari nga Jugu, Vlora, i dyti nga Veriu, Kosova, (nga Gjakova)

Nga Albert HABAZAJ*/ poet, studiues/

Profili letrar i shkrimtarit Eqerem Canaj ravijëzon një përmasë tjetër më të bukur, më të mirë, më të dobishme. Është përmasa humane, e cila shkëlqen nëpërmjet altruizmit burimor, faqe pas faqeve, në romanin më të ri të autorit, atë me titull “Rebeli” që sheh dritën e botimit këto ditë në nderim të 100 vjetorit të lindjes  së shkrimtarit të madhërishëm,Petro Marko, idhullit të tij, idhullit tonë, idhullit të banorëve të Labërisë së Jashtme, Labërisë së Brendshme, të mbarë shqiptarëve, të Nderit të Kombit të shqiptarëve në botë.

Nga autorë të njohur shqiptarë kam lexuar monografi të bukura për personalitete të ndryshme të vendit, por letërsi artistike në formën e prozës së gjatë, kushtuar figurave të shquara, nuk kam vënë re. Romani “Rebeli” i shkrimtarit Eqerem Canaj do të kujtohet në vijim, sepse mund të jetë i pari autor jo vetëm në Vlorë, por në mbarë letrat shqipe, që përdor daltën e shpirtit në faqet e  një romani, kushtuar një shkrimtari, i pari në Shqipëri që shkruan për të madhin Petro Marko.  Duke lexuar me dëshirë librin e autorit E. Canaj, më kaluan ndërmend, në fraksion të sekondës, tre autorë të huaj, që kanë botuar romane për idhujt e tyre të kalibrit botëror:  Gledis Shmit, shkrimtare amerikane, që shkroi romanin “Rembrandti” e shkrimtari gjerman Lion Fojhtvanger me romanin “Rruga e mundimshme drejt njohjes”, kushtuar Francisko Gojës dhe shkrimtari tjetër amerikan Inving Stoun me romanin “Etja për jetë” rrëfim për Vinsent Van Gogun. Më duket a më pëlqen të shkruaj se, shkrimtari ynë E. Canaj, për realizimin e romanit “Rebeli” ka ngjyer shpirtin artistik në kosheren me mjaltë artistik të autorëve të njohur botërorë që përmenda, duke u zbukuruar më tepër estetikisht, si një rruazë drite me diamantë altruizmi.

Sprova romanore “Rebeli” i Canajt është një provë e kaluar me sukses, duke qenë romani i parë shqiptar kushtuar Petro Markos dhe, që rrjedh e lexohet me një frymë, ku ndërthuren ngjarje e personazhe interesante e të papritur. Penelatat, si në pikturë, në përshkrimin e mjediseve, dokeve, në portretizimin e personazheve dhe, mbi të gjitha, në zbërthimin e botës shpirtërore e psikologjike të atyre figurave, që lëvizin në roman, shtojnë avantazhet e vlerta që ka, në tërësi, proza e gjatë e autorit. Autori i “Rebelit”, na shpalos një mikrobotë kozmike, ku vertikalisht, me optikën letrare, operon në hapësirën Dhërmi-Tiranë (me aksesorët Shkodër, Spaç, Mesaplik, Lushnjë etj) në kohën, në dukje, segmentare, 1945-1991, por në thelb mbetet drejtëz, jo që nga lufta e lirisë së Spanjës e “Rebelit” tonë, por ndoshta, përtej stërgjyshit Gjin Bue Shpata, deri në kahun tjetër vijues, në përjetësinë e merituar të heroit P.M., të cilin, tjetërkush e tjetërkund e ka përjetuar. Fillimvitet, ku P.M dhe biondina elegante “Tirana”, rebelonin kombëtarisht për liri e dinjitet, jepen të ngjeshura, të qarta, me detaje imtësore, që vërtetojnë sigurinë e njohjes së jetës, pas fasadës shqiptare të importuar, si dhe saktësinë e paraqitjes dhe të interpretimit të saj nga skaneri special i shkrimtarit Eqerem Canaj. Romani është i ndërtuar me raporte: Dhimitri i Thoma Bregasit dhe Fotinisë me idhullin e tij, shkrimtarin e Bregut, P. M., si dhe praktikat, konceptet dhe realitetet kohore shqiptare me insuatat infektuese të asaj fare, që s’mund ta rriste kjo tokë. Dhimitri niset me trenin e kujtesës drejt idhullit të tij, me valixhen e vjetër. Këta janë dhe personazhet në qendër të romanit, që mbajnë të gjallë lëndën, lëvizin personazhe periferikë në roman, qofshin këta realë apo të trilluar, historikë apo artistikë. Metamorfoza dokesore e Hasan Lumit ishte rrënqethëse, gati e pabesueshme. Skalitja e personazheve, si: Evanthia (Eva), hetuesi, drejtori Kuqo, profesori i matematikës, Ballkameni, shok i P.M, situata e Qytetit të Nxënësve etj, janë produkt letrar i suksesshëm i përvojës së pasur artistike të autorit. Karpentieria e ndërtesës së bukur shkrimore “Rebeli” përbëhet nga tri buqeta me lule nderimi që quhen: “Parafjala”, “Kundërfjala”, “Plaku i detit”, rrëfim në trajtë poezie, të cilat autori i jep, si simbol homazhi, kur “Dora e padukshme” vendos lule mbi varrin e heroit të librit. Ngrihen katet strukturore me “shpëtimtarin”, ku me gjuhë të thjeshtë, me lakonizëm të admirueshëm, shpalos virtytet shqiptare të trashëguara brezash, me aktin e Dhimitrit jugor tek shpëtoi një djalë të panjohur  nga Veriu, tek mbytej në liqen. Ngrihet “Koha” si trazim ndjesor e truror, simbolika e lartë e “Kostumit blu”, me gravatën e kuqe, që P.M. e Safo i dhurojnë labit të vogël nga Dhërmiu, Dhimitrit. “Krisa”, “Kurbani”, “Zvetnimi” (P. M. Në vendlindje), “Dosja me njolla të murrme” me sinjalet e përjashtimit nga shkolla, me shenjat paralajmëruese të burgimit, “Valixhja e vjetër” dhe vetë “Rebeli” janë një masë e pandashme, e fortë, që s’mund të funksionojë e shkëputur, janë forca që mban të bashkuara fort molekulat e trupit të romanit. Këtë kohezion ka arritur ta figurojë talenti, njohja, përvoja dhe mjeshtëria artistike e shkrimtarit të njohur Eqerem Canaj, i cili më duket se flet, në roman, dhe nëpërmjet Dhimitrit. I shkon Bregasit përgëzimi i P.M: “Ke nderuar Himarën, tërë Labërinë, bir!”.

Njihet kontributi fjalëformues i E. Canajt, ndër letrat shqipe, i cili, fatmirësisht buron natyrshëm, i pasforcueshëm. E folura lokale i jep një ngjyrim të veçantë trajtesës moderne, si një rrëke që derdhet në përroin psikologjik letrar të kohës. Pa mëdyshje, shprehemi se konturimit modern të prozës së Canajt po i jep trajtë të shëndetshme lëngu i traditës, që i zoti ia hedh në rrënjë pemës së tij letrare, jo vetëm me figurat stilistike në forma krahasimesh, metaforash, kontrastesh, similitudash, sinekdokash, antitezash, grotesku e paradoksesh etj. Përzierja jo pak herë, e narracionit të prozës së gjatë sociale me trajtesa filozofike, e bën më të pjekur, më të hapshëm dhe të përfillshëm, sidomos për grupmoshat e reja lëndën letrare të artistit.

Shkrimtari Eqerem Canaj është emancipues i fjalës trimërore artistike në rrafshin që, si zotërues i mjeshtërisë shkrimore letrare, guxon të shënojë mbi padrejtësitë sociale të kohës, në sy e ballazi: ai qëllon mbi ligësitë e fëlliqura të Hasanëve deri te Gert Alia dhe, me vërtetësi artistike, nderon njeriun e mirë, rebelin e lirisë njerëzore.(ne foto: Eqerem Canaj)

*) Master Shkencor për Etnologji dhe Folklor, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë.

 Drejtor i Bibliotekës Qendrore“Nermin Vlora Falaschi”,Universiteti i “Ismail Qemali”, Vlorë, Albania.

DHE PROFECIA: KU NUK SHKON USHTRIA E NJË KOMBI, SHKON KULTURA, ARTI DHE LETËRSIA E TIJ/

Persiatje për Emisionin KultArt të RTK-ës, kushtuar Panairit të Librit në Frankfurt./

Jo Gjermaninë ta çojmë në Amerikë,por Amerikën ta sjellim në Gjermani.-(Gëte)/

Prelud: Nga Ataraksia (tek grekët e lashtë) – Paqja Shpirtërore, deri tek Paqja e Përjetshme e Kantit./

Shkruan: Xhemail Peci/

Tek shpaloseshin në ekran pamjet e një natyre të virgjër e të një gjelbërimi të rrallë, natyrë që dëshmon se Perëndia është treguar aq dorëlirë që me to të pajisej Gjermania (sa Hajnrih Hajne e përfytyronte në përmasat e një sirene e cila i krihte flokët e saj të arta sipër një shkëmbi), përzgjedhja e pejsazheve, e pamjeve të ujit si dhe arkitektura e veçantë në të cilën përzihet klasikja me modernen, lenin përshtypje të veçanta dhe paralajmëronin se kronika do të ishte realizuar me një përkushtim të veçantë, nën të cilin bota e librit u shpalos sërish në kryefestën e vet si një përkujtim tepër i rrallë se në Librin e Shenjtë parajsa përshkruhet si një kopësht me ujë që vërshon.

Është thënë prandaj me të drejtë se Alhambra (një nga dhjetë mrekullitë e botës) ishte një përpjekje arabe për ta ngritur parajsën mbi dhe. Panairi i Librit i cili Frankfuritin e bën kryeqendër të një mrekullie të tillë, është pamja e fletëve të shpalosura të librave të cilat në moshën e tyre biblike kanë të gdhendur si në një kronikë kohësh gjakimin për të ri-krijuar sadopak pamjen e një parajse në të cilën u shfaq qielli si një det me qetësi absolute, e zëri shoqëroi pamjet si shiu i shkëlqimit të yjeve në burimet e vogla të dritës!

Në një prelud të tillë nga më të rrallët, Sibila e Librit Shqip e dëshmoi me modesti se qielli kish fshehur në zërin e saj një pelerinë prej shiu. Prelud që të kujton thënien e Borhesit nga “Ulrika”: “Mrekullia me të drejtë vë kushte! … Një poezi e Uilliam Blejkut flet për vasha të buta si argjendi dhe skofiare si ari, kurse në Ulrikën kishte butësi dhe skofirizëm.”

Drita zbriti e shenjtë nga qielli. U bëftë dritë! Dhe dritë u bë e si një dritë e shenjtë u përhap dhe libri. Skena me të cilën hapej kronika e emisionit KultArt, shëmbëllente aq shumë me të vërtetën e madhe. E më tej e kaltërta e qiellit në sfondin e saj shpaloste dalëngadalë pamjet magjepëse të hapësirës së pafund, gërshetuar më tej me gjelbërimin e Frankfurtit, duke përmendur 3000 lulet, dhe pastaj gradualisht si një pamje në përkujtim të shekujve dhe epokave, zbriste ngadalë dhe me një takt të rrallë e po aq elegant, po i afrohej tokës për të shpalosur fletët e librave në festën e tyre më të madhe në botë. Imazhe ylberore në të cilat fjala shqipe merr shkëlqim prej diamante, fjala si unazë mes tokës dhe qiellit.

Zëri – si një Poemë Lirike e një Shi i Imtë

Prelud në të cilin zëri është gjithmonë një rilindje, sa mendore po aq edhe shpirtërore. Zëri i saj është vetë stili i saj, i butë dhe elegant, gjithë elokuencë dhe modesti. Në një pamje që përpara shfaqte një kthjelltësi qielli e ku e kaltërta gjithmonë shpalos paqen e përjetshme si remenishencë e atarksisë (paqes shpirtërore), në fjalën që gdhend gur, si në mitet e zhveshura ku fjala bartë gjerdanin e yjeve në zërin e zanave që në logun e tyre përkulin majat e lahutave e ujëvarat e bjeshkëve, çdo gjë sikur bie me një sfond magjie. Sfond për të cilin Tomas Mani shkruante se muzika s’flet asgjë, por thotë çdo gjë! Sfond ku takohen mes vete brezi i qiellit dhe imazhi ylberor: Aurora çohet mbi Shqipëri, dhe Shqipëria bie me agimin; e në mes është sërish fjala si një diademë e bardhë, si përkujtim se në fillim ishte fjala; pra gjithmonë fjala si mishërim dhe përgjërim i tokës me qiellin. Sfond në të clin muzika është thellim i qiellit, poezia – muzikë e papërsëritshme, piktura poezi që flet, dhe si në një konstelacion yjesh a si në një paralaksë dashurie, muzika është poezia e Zotit dhe Zoti përkatësisht Paqja Shpirtërore dhe Paqja e Përjetshme – Mëshira Hyjnore, përkatësisht Krijuesi i Universit është: Poeti më i Përsosur.

Në tingëllimat e zërit, në shqiptimin e butë të bashkëtingëlloreve dhe kombinimit elegant të të folurit bukur dhe rrjedhshëm, nën timbrin e zërit që aq bukur u bie pentagrameve të zanoreve të veta krejtësisht të veçanta, fjala është fryma e shpirtit. Fjala është sogjetar amshimi. Zëri është parajsa e tij ku prehen lotët e fluturave, zëri gjithmonë një butësi e rrallë e në sfondin e një mermeri monumental si një kronikë e shiut në gur, një akademi muzikore në vete; si një shi i imtë që bie parreshtur nëpër kalldrëmet e gurta të kujtimeve nëpër të cilat si një flakë e shenjtë e si një pishtar drite në fushat fisnike të dijes dhe të mendjes, rri si dëshmi e gjallë gjuha shqipe: paja më e bukur me të cilën na pajisi Zoti.

Fjala si diadema në ballë, dëshmia më e qartë se rruga e të shkruarit shqip u shtrua me gjak zemrash, me fletë trëndafilash dhe me hije qepallash, përmbledhur nëpër fjalë si ca margaritarë të rrallë kur tha Poeti dhe Profesori Martir Latif Berisha, se ne nuk duam asgjë tjetër, veçse fluturimin e lirë të shqipeve në gjakun tonë!

Në gjithë këtë sfond, pamjet që shfaqeshin si në një imazh ylberor nga brezi i qiellit, në lentat e tyre përveç timbreve të zërit të shfaqur si një shkëlqim kristali, në vete sikur ngërthenin të vërtetën e madhe, shpesh të harruar por që në butësinë e tij, zëri që shtrinte flatrat e tij gjithë shkëlqim, sikur mëtonte të përkujtonte të vërtetën e madhe se përpara librave edhe engjëjt i ulin fletët e tyre!

Engjëjt veshur me petka të mëndafshta, shfaqur nën hije të drunjve e anës së lumenjve…

Në sonetet e Dantes, hija e Virgjilit nuk i ndalte rrezet e diellit, ashtu siç nuk i ndalte as Milosao, tek bënte sheti në Parnasin shqiptar. Gëte shkruante se në një sfond të tillë “shfaqen format më të mrekullueshme të universit të pafund”.

Në një sfond të tillë të një godine gjermane shkruan: Bahu na dha fjalën e Zotit, Mocarti na dha të qeshurën e Zotit, Bethoveni na dha zjarrin e Zotit, Zoti na dha muzikën që të lutemi pa fjalë, e Faik Konica përkujtonte se: “Bahu, Bethoveni, Shuberti dhe Shopeni janë emrat e perëndishëm, të atyre njerëzve të çuditshëm që flasin gjuhën e shpirtit dhe të qiellit, një gjuhë e përgjithshme që kuptohet prej të gjithëve, me pak durim dhe dashuri.”

Edhe Zëri – Një diell pa hije

“Memoria” e Gjon Muzakës (1510) në mes tjerash përmbante një kronikë në të cilën shkruhej se dikur ishte: “Një krua i gjallë që rridhte nga dy sylynjarët e që njëri e shuante një pishtar dhe tjetri e ndizte”. Nga rrënjë gati të tilla, Ernest Koliqi kërkonte fillet e gjuhës sonë: O gjuhë e folun tre mijë pranvera! Mjeda shkruante se: Gjuha shqipe është një diell pa hije, e Lasgush Poradeci në një nga perlat e lirikës së tij i thurte një himn nga më të bukurit gjuhës së nënës: O djellë i llahtaruar që ndrinë si pikë lot!

Dodona

Ah, kjo toka Arbërore, / lis Dodone me pesë dega!

(Pano Taçi: Lisi i Dodonës)

Dodona ishte tempulli më i lashtë në Europë, dhe ajo thuhej se gjendej tek Porta e Thesprotisë. Në foltoren e Dodonës, nëpërmjet fluturimit të pëllumbave dhe fërshfërimës së gjetheve të një lisi të moçëm, orakujt parashikonin fatet njerëzore.

Thuhet se klerikët pellazgë të Çamërisë në përmbushjen e detyrave të tyre fetare/rituale, lajmëronin popullin që jetonte rrëzë malit, çdo mëngjes se doli dielli. Së këndejmi nga të rrrahurat ritmike të çangës: Don, don, don… liturgjia mori emrin Dodonë. Më tej, përgjigjet jepeshin sipas interpretimit të fërshfërimës së gjetheve të lisit dhe tingullit të këmbanës, mbi të cilën binte një shufër bronzi. Orakulli (thënia e fatit), u printe atyre që ishin edhe interpretuesit e paralajmërimeve hyjnore (orakujt). Profetët e lidhur me Dodonën, konsideroheshin se ishin të aftë të zbërthenin gjuhën e zogjve, e pëllumbat postierë ishin “zogjtë që flisnin” tek Orakulli…

Gojëdhëna shqiptare thotë se Tomori komunikon nën dhe me Vezufin e Italisë. Pra, thuhet se kur fillon Vezufi të shpërthejë, Tomori zbrazë topa, kurse në kohët homerike, Tempulli ishte në natyrë, në një lis madhështor që quhej i shenjtë. Homeri ka shkruar: “Pëllumbi i ndrojtur pos jell ambrozinë (ushqimin e pavdekshëm) tek baba Zeusi.”

Nga flakët dhe rrënimet e pushtuesve, Dodona nga një tempull u katandis në një lis ku pelegrinët vazhdonin të vinin dhe e kërkonin Orakullin, Tempullin me pemët të cilët ilirët i konsideraonin të shenjta: ulliri, lisi, dafina.

Koha tragjike shpalosi më tej dëshmi të heshtura të hakmarrjes së egër që bëri Perandoria Romake përmbi Epirin dhe popullsinë e tij, duke shkatërruar 70 qytete, e duke dërguar në Itali 150,000 skllevër. Si pasojë e këtyre shkatërrimeve, Orakulli i Dodonës mbeti i braktisur (Edwin E. Jacques: Populli shqiptar nga lashtësia deri në vitin 1912).

Poeti i Himnit Kombëtar Aleksandër Stavri Drenova – Asdreni, në vjershën Fjala e Dodonës, në dy vargjet e saj ka thënë shumë: “Një tempull dore mjeshtrisht ish latuar, / N’argjend erdh’ar statuja rreth qarkuar.” Tempull ku fluturimin e pëllumbave e zëvendëson butësia e zërit dhe magjia e tij tek përhapet hapësirave të pafundme, dhe fërshfërimin e gjetheve e zëvendëson artikulimi i zanoreve të cilat enden nëpër fjalët si hojet nëpër lulet, e shqiptimi aq elegant i bashkëtingëlloreve ngjet aq shumë me fjalët që si shpirtat qiellor enden nëpër buzët e shekujve të shqipes së folur, madje në ato përmasa ku Naimi lëshonte zemër-klithjen: Lumthi ti zemër hyjnore, lum si ti shpirt i pamort; në ato përmasa ku Andon Zako Çajupi mëtonte të vinte Perënditë Ilire – mbi Majën më të Lartë të Malit të Tomorrit, e ku fjala shqipe si një qëndismë e mëndafshtë vetëtimash, sa me një trëndafil qiellor, po aq ngjan edhe me një nur parajsor derdhur në lenta ylberi, sa herë që Sibila si e Kumes, në ligjërimin e saj të ëmbël dhe lirik, në një simfoni që ngjet aq shumë me ate të shqipeve, përkulë herë dhembshëm, herë thekshëm e herë përmallshëm rrëketë e ujëvarave!

Poeti i Ëmbëlsisë Ndre Zadeja, gjithashtu i thuri një kurorë lavdie Dodonës: “E kje se n’at krahinë n’ato germadhe/ Ku i foli botës nji Dodonë zamadhe/ Tingllat e pyllës hyjnore kanë heshtue; / Po Ora e Shqypnis nuk ka marue!… Ku Didona Europës s’hutueme/ i mbulonte ajo fatin e vet/; ku gjaku s’di m’u ba ujë, / pse a gjak Ilirësh, /e gjaku i asaj Shqipes pellazge,/  e cila dikur:/ Flatrat e veta i rrifte/ kur as Athina e as Roma/ nuk u njifte!”

Ndërsa Ernest Koliqi, e kthente vështrimin tek rrahja e flatrave të një zogu të shenjtë i cili u end rreh e çark përmbi degët e këputura të Dodonës:

E n’qe se belbacuk’t e gjuhës ilire

Tue t’ndie fishkllojn’ prej smire,

Me rrahje flatrash ik n’naltsi t’kalthera.

Klopshtoku: Gjermania – Republika e të Diturve

Vepra e Klopshtokut Republika e të Diturve ishte njëkohësisht edhe kryevepra e tij. Për Gëten dhe për shumicën e gjermanëve, Klopshtoku ishte “autoriteti më i shenjtëruar i poezisë gjermane, mik dhe njeri i besuar i princave”. Ai ishte një personalitet me qëndrim të madhërishëm prej vigani. Aty ai e përshkroi në mënyrë fare simbolike perandorinë e tij intelektuale dhe libri ishte parapaguar nga lexuesit para se të dilte nga shtypi, duke u shitur mëpasatj në tërë Gjermaninë. Gëte e qujati me të drejtë vepra më e rëndësishme e shekullit sepse aty bëhej përshkrimi simbolik i perandorisë intelektuale (si një parantezë e Hegelit pr Artin si Mbretëri e Lirisë) të vetë poetit, i cili nëpërmjet poezisë ia kishte siguruar vetes lavdinë dhe lavdisë së tij ia kishte siguruar hirësimin më të fundit:”Gjuha e tij ishte më fisnikja, më e lira dhe më e pasura, që ishte parë ndonjëherë.”

Shileri dhe Gëte

Shileri thoshte për Gëten se sa shumë ishte përkëdhelur nga fati gjenia e tij! E Shileri ishte për Gëten: “personaliteti më i jashtëzakonshëm që kishte takuar, humbja më e dhembshme që kishte pësuar”. Për Gëten, “Shileri kishte temperament të mirëfilltë poetik, por shpirti i tij prirej nga gjykimi.”

Shileri ishte poeti që besonte fort se “shkronjat janë kufoma që ngjallen në sytë e dashurisë”, ashtu siç do të shprehej edhe Meterniku: “Bukuria është e vetmja gjuhë e shpirtit. Shpirtat nuk kuptojnë tjetër gjuhë.”

Nga bisedat e tij me Gëten, Ekermani kujtonte: “9 maj 1805. Askush nuk guxonte t’i thoshte se Shileri ishte i sëmurë. Të nesërmen Shileri vdiq. Humbi të vetmin njeri që e pandehte të barabartë me vetveten. Më 1 qershor 1805, Gëte i shkroi Celterit: Kujtoja se do të vdisja vetë, e tani humba një mik dhe me të humbas gjysmën e qenies sime…”

Shileri dhe Gëte ishin dy gjigantë të kohës, dy gjeni të poezisë dhe që ty dy synonin shpëtimin e shpirtave të mbledhur rreth Gjermanisë. Në Francë, të tillë ishin Hygoi dhe Balzaku (poeti dhe prozatori).

Për Gëten dhe Shilerin mund të thuhet pikërisht ajo që është thënë për Konicën dhe Nolin më vonë, se ishin si heronjtë e Homerit: ziheshin e luftonin, por në fund pajtoheshin me njëri-tjetrin.

Frankfurti: Vendlindja e Gëtes

Frankfurti mbi Main, është qyteti ku ka lindur Gëte, më 28 gusht 1749. Aty ai hartoi veprat e tij më të rëndësishme (Vuajtjet e djaloshit Verter, Gëtci i Berlinghenit - të cilën e përfundoi për 6 javë, Klavigon), duke synuar majat më të larta të velrave shpirtërore. Frankfurti shënon kështu fazën e parë të krijimtarisë së tij letrare (1749-1776), kurse Vajmari fazën e dytë (1776-1832).

Panairi i Frankfurtit ka qenë gjithmonë për qytetin një nga ngjarjet më të rëndësishme. Gëte aty është frymëzuar dhe dhënë me aq pasion pas Lili Shëneman të cilës i kishte kushtuar veprën Poezia dhe e vërteta. Duke i dërguar asaj kopjen e Stela, i shkruante:

Ndër luginat e ëmbla, mbi majat me borë,

                 Gjithnji imazhi yt më është shfaqur pranë,

                 E kam parë duke kaluar mbi retë e lehta,

                 Dhe sërishmi e kam gjetur në shpirtin tim.

Fjala vjen, tek Dante: “Ekuinoksi pranveror pasi piu nga valët e lumit të Euneosë, kah Beatriçja u kthye…Ajo: Dritë e Qiejve, Trëndafil i shenjtë. Përpara saj, qielli shkonte duke i fshehur yjet!” Për Danten: “Sytë e Beatriçes vështrojnë si të magjepsur. Forca universale e zemrës së Beatriçes vërtit botën dhe sillet rreth diellit e yjeve.” Në koncpetin poetik të Dantes, vetëm dashuria i mëson njerëzit të shohin tek veprat krijuesin e tyre: Zotin. Dante lëshonte zemër-klithjen: O gjaku im, o hir i Zotit,/ dikue me kaq mbushëllim, / kujt si ty i qe hapur dy here/ porta e qiellit? E Gëte sikur përgjigjej në kapërcyell të shekujve: “Një dashuri e pafajshme nuk e lëndon, por e gëzon perëndinë!”; prandaj për Gëten edhe: imagjinata është një dhuratë hyjnore! Dhuratë që e bënte të lëshonte zemër-klithjen e tij: “Shfaqu o dritë e mrekullueshme e shpirtit të Osianit!” (në Torkuato Tasso).

Vrojtuar nga ky prizëm, Xhovani Bokaçio kishte shkruar se: “Sa më e vogël të jetë shpresa, aq më e madhe është dashuria”, kurse Françesko Petrarka i kishte kënduar Laurës në lartësinë e lareve të lavdisë së tij poetike: “Në fytyrën e Laurës shkëlqen rrezja e bukurisë hyjnore. Zëri dhe shkëlqimi syve të saj nuk ka asgjë të vdekshme.” E Gëte do të ishte ai që do shtronte pyetjen:

Mos vetëm emri i Laurës do të shqiptohet

                   me ëmbëlsi nga goja e çdonjërit?

                   Mos vallë veç Petrarka ka të drejtë,

                   një bukuri t’panjohur të himnizojë?

Ndërkaq në Faustin ai flet për dy shpirtat, pra për dualizmin e shpirtit njerëzor, të qenies njerëzore. Gëte është poeti dhe dramaturgu që qëndroi mes dy Efigjenive: Efigjenia në Aulidë dhe Ifigjenia në Tauridë. Apo siç shprehej vetë: “Ifigjenia mbetet “bija e dhimbjes”, duke kujtuar më tej: “Në buzë të liqenit të Gardës, ndërsa era e rrëmbyer e jugës i shtynë valët që përplasen bregut, njehesha i vetmuar bashkë me heroinën time në brigjet e Tauridës.”

Gjuha e përdorur në këtë vepër është një ndikim direkt nga prozatori i shquar gjerman Moritci, autor i romanit autobiografik “Anton Raizer”, i cili tek Gëte ushtroi ndikim të veçantë me veprën e tij “Vargëzimi gjerman” prandaj: “Duke nxjerrë një teori, një përvojë praktike të fituar nga Klopshtoku, Moritci gjen lidhjet e theksit tonik të fjalëve me vlerën e tyre shpirtërore, zbulon një rregull për matjen e rrokjeve, që i lejon gjuhës gjermane të imitojë prozodinë e hershme.”

Gëte hyri në qiellin e letërsisë së përbotshme, si rrufeja, prandaj të thuash Gëte don të thuash: Gjeniu. Ai është poeti gati-gati mitik të cilit pranvera dhe dielli gjithmonë i jepnin magjepsje të re, por edhe gjallëri frymëzimi. Dhe se ai çuditërisht, në fjalën e tij të fundit në moshën 83 vjeçare, thoshte: Dritë! Më shumë dritë!

Gëte më kujton thënien e njohur të Jorge Amados: “Janë ca çaste kur të gjitha forcat e një populli mblidhen, dhe prej tyre, si një notë më e lartë prej të gjithave, shfaqet qetazi dhe hatashëm, djallëzisht i bukur, i drejtë dhe i vërtetë: Gjeniu!”

Ekermani në kujtimet e tij për Gëten shkruante: “Tiparet e fytyrës fisnike dhe të lartë, tregonin një vendosmëri dhe një paqe të thellë. Balli i fuqishëm, dukej sikur mbyllte brenda akoma mendimet e tij…Mbeta i çuditur nga bukuria hyjnore e gjymtyrëve…Një qenie e përsosur ishte shtrirë para meje me tërë shkëlqimin. Magjepsja që më pushtoi prej kësaj pamjeje për disa çaste më bëri të harroj, se shpirti i pavdekshëm i kishte braktisur këto gjymtyrë. Vura dorën në zemër përreth një heshtjeje të thellë, dhe u ktheva për t’u dhënë shfrim të lirë lotëve që nuk përmbaheshin dot më.”

Ishte pikërisht Frankfurti, qyteti i lindjes së tij dhe sot kryeqyteti botëror i librit, i cili ia ngriti shtatoren Poetit të Kombit. Për Fisnikun e Frankfurtit, mund të thuhet ajo që Gëte vetë i kishte thënë Ekermanit për Karl Augustin: “Shpirtmadhësia e tij ishte një shpirtmadhësi jo e fituar me anë të edukimit, por e lindur.” Dhe se shpirtmadhësia e tij qëndronte në parandjenjën që kishte shprehur: Perëndia nuk m’i dha të gjitha. Megjithatë, as nuk m’i morri të gjitha!

Ai (ashtu siç ka ndodhur shpesh me poetët e mëdhenj të një kombi) sikur e kishte parandier fatin e atdheut dhe të kombit të tij, prandaj në Getcin e Berlinghenit, do të shkruante: “Mbyllni zemrat tuaja më me kujdes se dyert! Po vijnë kohët e gënjeshtrës! Frymë qiellore. Liri. Liri. Burrë shpirtmadh! Burrë shpirtmadh! Mjerë shekulli që të përbuzi (Maria). Mjerë stërnipëria në qoftë se nuk do të çmojnë.” Tek kalorësi gjerman Geci, Gëte krijoi përfaqësuesin e vërtetë të popullit, duke vënë për moto të dramës së tij thënien: “Zemra e popullit është kthyer në baltë dhe nuk është më e zonja për ndjenja fisnike!”

Ai e kishte parathënë fatin e së ardhmes së Gjermanisë duke shkruar më 21 korrik 1771: “Vetëm ai meriton jetën dhe lirinë, i cili duhet t’i sigurojë çdo ditë. Kisha me dashtë të shihja një rrëmet të tillë, e të qëndrojsha me popullin e lirë në truallin e lirë”, ndërsa në vitin 1820 do të shprehte ndjenjën e shqetësimit të tij: “Gjermanisë i mungon ndjenja e vlerës të së tanishmes!” Gjë që ishte artikuluar aq bukur nga Gothold Eprahaim Lesingu: “Shihni! Kjo është Gjermania juaj?! As e gjallë e as e vdekur! Pa ndjenja dhe vetëdije të trupit të vet. Një objekt talljeje për botën!”

Franca – Nëna e Arteve dhe e Lirisë

Balzaku, ishte i vetëdijshëm për misionin e tij sa të veçantë, po aq edhe të vështirë, do të shprehej me të drejtë se “në letërsi duhet të jesh mbret që të mos jesh shegërt, murator”, prandaj kujt tjetër do t’i drejtohej përveç Hygoit: “Viktor, vetëm ti mund të më kuptosh. Vetëm ti!”

Si në një pikëtakim të titajve që në vete mbartin shekujt, ata do ta kuptonin më mirë se askush tjetër, njëri-tjetrin:

Viktor Hygoi: “Ja kush të ka dashur me gjithë shpirt, Honore!.. Zotërinj, në këto çaste bota po humb një njeri të madh…Ai qëndronte mbi rivalitetin dhe armiqësinë. Por tani e tutje ai është më lart se retë që varen mbi kokat tona…E pashë në profil, i ngajnte Perandorit! Puna e Honores është e pavdekshme dhe prandaj i pavdekshëm është vetë ai. Dhe nuk është në dorën tuaj ta shuani zjarrin e ndezur nga mendimet e tij. Ky zjarr do të bëhet fanar ndriçues për ata, të cilët janë gati të vdesin për të vërtetën, që dijnë t’i shërbejnë së vërtetës, pa kursyer jetën e tyre. Pikërisht i tillë ishte Balzaku, e dëshironte ai këtë, apo jo. Dhe ju nuk mund ta thyenit mendimin e tij, ju vetëm gjymtuat zemrën e tij!

O ju, që qëndroni këtu! Ju, që thitni këtë ajër të mrekullueshëm, që shikoni këtë diell të qartë dhe qiell të kaltërt, ju, që zotëroni pasuri dhe mund të dashuroni…Më thoni, ju të gjallë, vallë a nuk e keni zili atë?”

Viktor Hygo, ishte një nga kolosët e mendimit romantik, i cili e deklaronte zëshëm në vitin 1870: “Të smadhosh formatin e skllavërisë do me thënë të rritësh padenjësinë e saj. Popujt derdhin gjak, por nuk e humbin lirinë.” Ai mbeti poeti dhe romancieri i madh, i cili në mënyrë aq lakonike e kishte shprehur lajtmotivin e jetës së tij të vrullshme: “Në art jam për të madhen e kundër të voglës, dhe në politikë jam për të voglën e kundër të madhes!”

Është thënë me të drejtë nga A. Borbau se Ygoi për një shekull sundoi shpirtrave, sepse ai e deshti zhvillimin e njerëzimit nga errësira kah ideali, prej flakës tokësore kah parajsa qiellore, prandaj edhe së këndejmi mund të interpretohet mendimi i H. Michaux (Un Barbare en Asie, 1932) se: Gjithë letërsia europiane, është vuajtje!

Ballë për ballë: Poeti dhe Perandori

Firdusi dhe Mbreti

Histroia e letërsisë botërore njeh shumë raste kur, siç e ka thënë Pashko Vasa: “Poet dhe Mbret janë dy gjëra të papajtueshme.”Në Persinë e lashtë, mbreti kishte urdhëruar Poetin e Kombit – Firdusin që të shkruante epopenë e luftërave të kombit të tij, gjë që ai e kishte bërë në epin Shahnameja (Lufta e Mbretërve): sa vargje aq flori! Megjithatë, kur numri i vargjeve e tejkaloi thesarin e shtetit, prandaj mbreti kishte ndërruar mendjen dhe nga ari urdhëroi që Poeti të paguhej me flori!

Duke u takuar rastësisht poetin, mbreti do ta pyeste: “Firdus, sa vlejë unë?” Dy metelik, hiç më shumë! – qe përgjigjur poeti. “Si ka mundësi, po kaq vlenë vetëm peshkiri që kam unë! – qe shprehur me habi mbreti. “Duke përfshirë edhe peshkirin, Hirësi!” – do ta përmbyllte bisedën Firdusi, të cilit si për ironi të kohës, më në fund kishin vendosur që çdo varg t’ia paguanin me flori (ashtu siç i kishte premtuar mbreti në fillim), por mjerisht ishte tepër vonë: Ari po hynte brenda në shtëpinë e tij, e arkivoli po dilte që andej në të njëjtin moment!

Gëte përballë Napoleonit

Kur trupat e Napoleon Bonapartës pushtuan Gjermaninë, Gëte qe përballur me Perandorin. Ky i fundit i kishte thënë që Gëte të shkruante për lavdinë e tij, por Zeusi i Vajmarit nuk kishte pranuar. Duke qenë edhe vetë njeri i letrave e i penës (gjë që do ta dëshmonte aq bukur në letrat që i kishte shkruar Zhozefinës), Napoleoni do të shprehte habinë e tij: “Të gjithë poetët e lindjes u kanë thurur lavdi perandorëve të tyre. Edhe ju mund ta bëni një gjë të tillë!” Po, por ju nuk mund të më siguroni se ata nuk janë penduar më vonë, Hirësi! – qe përgjigjur Gëte.

Ja që kishte të drejtë Xhorxh Eliot, kur shkruante se: “Është lehtë të flasësh kur ke çka të thuash, por është vështirë të kesh çka të thuash, kur duhet të flasësh!”

Volteri përballë Frederikut

Volteri ishte një nga mendjet më të ndritura të Europës, i cili besonte fort se tiranitë e mëdha rrëzohen me libra të holla! Frederiku i II – të i Prusisë donte ta shtrydhte si limonin, ashtu siç do të bënte Cari i Rusisë me Pushkinin, të cilin do ta dërgonte në det “për të pushuar”… Nuk qe Volteri, por qe Frederiku ai që u thye.

Balzaku ‘përballë’ Napoleonit

 Franca është Republikë e Talenteve! Njerëz me talent, njerëz me kulturë. Ja çka i duhet Francës! Kështu besonte Napoleoni, i cili u kishte thënë enciklopedistëve francezë ta fshinin nga Enciklopedia që kishin hartuar, fjalën impossible sepse për francezët asgjë s’është e pamundur.

Sikur të mos kishte qenë lufta, biri im kurrë nuk do të bëhej pernador – thoshte e ëma e Napoleonit. I biri i saj besonte se në prehër të nënave lindin kombet dhe se liria është bija e fitores.

Megjithatë, Bajroni ka shkruar për Napoleon Bonapartën se ai ishte në gjendje që të shtrydhte lot nga statuja e metaltë e syve të Satanës! …

Honore de Balzak, lavdia e Francës (siç e ka cilësuar Shanferi në artikullin për te) Francën e veshte me retë e famës. Zotimi tij ishte: “Ate që e bëri Napoleoni me shpatë, unë do ta bëjë me penë!” Filozofia ime është bija e lodhjes por kurrë e pendesës. Truri im punon me dy veka! Ç’pafatësi të jesh i varfër, e të kesh zemër artisti?!

Napoleoni përkulej përapra famës, duke besuar aq fort se dy pushtete i takojnë botës: ai i shpatës dhe i shpirtit!

Balzaku përkulej përpara Zotit dhe përpara Njerëzimit.

Bonaparti klithte: Zhozefinë Rozë Mari, Zhozefinë Rozë Mari: Mallkuar qoftë fama dhe fati pa ty! Balzaku ndërkaq nuk mallkonte. Ai gjakonte të pushtonte një zemër për 17 vjet rrjesht, një femër salloni të cilës kishte vlerën e një amabasde pernadorake: Evelina Hanskaja.

Artileria e logjikës në vend të artilerisë së topave

Napoleoni shtrëngonte dorëzën e shpatës sa më shumë që mundte, në mënyrë që ajo të binte si rrufeja. Balzaku me dorën e tij delikate prej artisti, shtrëngonte majën e penës. I pari donte të pushtonte botën përmes gjakut dhe luftës. I dyti përmes artit dhe fjalës. Jo përmes betejave të përgjakshme duke pushtuar tokat e huaja, por duke sunduar mendjet dhe zemrat me forcën e ideve dhe me bukurinë e shprehjeve. Në vend të artilerisë së topave, artileria e logjikës: “Atë, që ai nuk e përfundoi me shpatë, unë do ta bëj me penë!”

Luigji i XIV krekosej duke thirrur: Diellli jam unë! Ndërkaq, Gustav Floberi ishte shumë më modest: Madam Bovari, jam unë! …

Në muzgun që varet mbi jetën, fjalët janë si lutjet e një shpirti të përgjëruar. Me zjarrin e pashuar të fjalëve Balzaku shtrëngonte penën. Napoleoni shtrëngonte shpatën. Fama ashtu si nata lëshonte perden e saj mbi tokë e vitet ngjanin me pemët e rënduara nga dëbora. Dallimi i vetëm qëndron në faktin se çfarë kahje ka qëllimi dhe çfarë drite ka shkëlqimi (Balzaku i përgjërohet Evelinës), e Franca – ashtu siç thoshte Hajnrih Hajne, mbetej toka e kuqe e lirisë dhe e intelegjencës. Franca nuk mund të shkatërrohet sepse ka pasur Balzakun. Si e tillë ajo kurdoherë do t’i shpëtojë rrezikut dhe katastrofës – shkruante Xhorxh Mor, ndërsa Barnes shprehte bindjen se “Po të ndodhë ndonjë katastrofë për Francën, dhe po të shpëtojnë veprat e Balzakut, s’ka ndodhur asgjë. Rrezik është po të ndodhë e kundërta.”

Honore de Balzak: Bashkëqytetarë të tokës së panjohur!

Poezia, Muzika dhe Të Besuarit: Tri Hyjnitë e Tyre!

Onore De Balzak i shkruante Z. Evelina Hanskaja, Paris – janar 1833, nga letërkëmbimi i tij prej 17 vitesh me të:

“Jam kënaqur gjithmonë për t’Ju përfshirë gjithmonë të thuash përherë në të mbeturit e pafat të një populli të torturuar, të një populli që rrallë të ketë qenë í qetë në këtë tokë, ndoshta të një populli që e kanë përzënë edhe nga qielli, por se çdo qenie etij e ka edhe të shprehurit e tij dhe të ndjenjurit e tij që nuk shëmbëllen me të ndjenjurit dhe me të shprehurit e njerëzve të tjerë; e këto janë butësia, gjakimi í shpirtit dhe fisnikëria që është e pranishme më shumë se tek krijesat më të përkryera. Ka diçka të shenjtë bile edhe në frymëzimet e tyre, ka qetësi edhe në afshet. Që të gjithë këta të përndjekur dhe të cfilitur kanë në zërin, në të folurit dhe në të menduarit, diçka që nuk e di se ç’është por që i dallon nga të tjerët, që i lidhë mes veti edhe përkundër distancës, vendit dhe gjuhës: Një fjalë, një fjali, ndjeshmëria që u shfaqet qoftë edhe në të soditurit, sikur janë thirrje të cilave u betohen si bashkatdhetarë të tokës së panjohur, por dhuntitë e së cilës ngjallen në kujtimet e tyre; Ata njihen dhe duhen në emër të Atdheut të tillë të cilin e gjakojnë. Poezia, Muzika dhe Të Besuarit janë Tri Hyjnitë e Tyre, Dashuritë e Tyre më të Mëdha, kusre secila prej këtyre ndjenjave zgjon tek ata edhe tek zemrat e tyre: Ndjeshmëri Njëlloj të Fuqishme…”

Pashko Vasa përballë Sulltan Abdyl Hamitit

Sa herë që përballet një Poet dhe një Mbret, dueli i syve është si një mal gjigant që peshon përmbi shpirt. Kështu do të ketë ndodhur edhe kur Sulltani e kishte thirrur Poetin e Pushkëve të Bardha të Obeliskut O Moj Shqypni, në audiencën e tij: “Madhëri! Jam një shërbëtor besnik i Perandorisë, dhe do të përpiqem t’i shërbejë me zell të çiltër. Por jam edhe bir besnik i popullit tim. Ose më duhet t’i shërbejë Perandorisë, ose më duhet ta tradhtojë popullin tim!!”

Kjo përgjigje, e cila në historinë e diplomacisë së Shqipërisë njihet si Përgjigja Solomonike e Vaso Pashë Shkodranit (e poetit i cili si luftëtar i Republikës së Venedikut, nuk kishte pasur se ku të flinte përpos se mbi varreza!), e kishte detyruar Sulltanin që të mos e emëronte ate Vali në Prishtinë por Guvernator në Liban, i bindur se një Pashko Vasë nuk do ta tradhtonte popullit të cilit kishte nderin dhe krenarinë t’i takonte.

Andon Zako Çajupi përballë Ahmet Zogut

Thuhet se pas vdekjes së djalit të Çajupit, Ahmet Zogu dhe Faik Konica, i kishin vajtur për ngushëllime, por edhe me shpresën se do të mund ta përfitonin. Një Poet që i kishte kënduar me aq pasion Lirisë së Shqipërisë, nuk ishte një nga ata që verbohej përpara floririt e as përpara skeptrit mbretëror.

Shqipëria: Një Zvicër e Dytë

Faik Konica do ta titullonte një nga veprat e tij: Shqipëria një kopësht shkëmbor i Europës Juglindore. Një titull që i sfidonte pohimet se ajo nuk ishte gjë tjetër veçse një shkëndijë frike për Europën dhe një natyrë kryengritëse për Ballkanin!Sami Frashëri, Elena Gjika, Pashko Vasa, Mithat Frashëri – mendjet më të ndritura intelektuale shqiptare, Shqipërinë e parafytyruan si një Zvicër të dytë, e cila do të duhej të bëhej doemos, me hir o me pahir. Prandaj, në gjurmët e shekujve me zëra gjaku, duke parafrazuar poetin e madh francez Lui Aragon: Shqipëria është një emër ku mblidhen shekujt, një zemër ku zgjohen ardhmëritë.

Jeronim De Rada: Një Shpirt i Bardhë i Shqipërisë

Duke kujtuar udhëtimin e fundit të Jeronim De Radës, Zef Skiroi do të shkruante: “Udhëtimi i tij i fundit ndriçonte me një episodë të denjë me legjendat më të bukura të etërve të shenjtë. Sepse me nderet që I bënë njerëzit kufomës së tij, u bashkuan si me vullnet hyjnor, ato të natyrës. Pranë varrezave, në çastin e lamtumirës së fundit të farefisit e të miqve, nga një bajame e lulëzuar aty afër, u ngrit e rrëmbyer nga era një re petalesh të bardha, që ra duke e zbardhur gjithë qivurin e të ndjerit De Radë. Toka bujare e lindjes, duke pritur në gji trupin pa jetë përshëndeste birin e vet të madh me buzëqeshjen e pranverës që po shihte edhe shumë veta në episodin tokësor, të cilët deshtën të shihnin shenjën e përqafimit qiellor të Zotit me shpirtin tepër fetar të Poetit.”

Dhuntia dhe Përkushtimi

Vlerën letrare dhe artistike të një vepre nuk e përcakton sasia, por cilësia. Sidoqoftë, që të dyja ndërlidhen mes veti, ashtu siç ndërlidhen edhe dhuntia krijuese dhe përkushtimi krijues. Poeti nacional persian, Firdusi në Shahnamenë punoi për 30 vjet rrjesht. Poeti kombëtar gjerman, Gëte punoi në Faustin e tij për plot 60 vjet! Poeti kombëtar shqiptar, Gergj Fishta gdhendi në mermerin e epikës shqiptare, për 30 vjet vargjet e kryveprës së tij Lahuta e Malcis, ku me gjithë fuqitë e shpirtit të tij epik u ngriti një përmendore të pavdekshme heroizmave dhe flijimeve epike të shqiptarëve të cilët ranë për të mbrojtur me çdo kusht tërësinë tokësore, lirinë dhe pavarësinë e atdheut (Dëshmor i ati, theror i bir, kështu vdes vetëm iliri), prandaj Fishta duke e parandier fatin e tij (eshtrat e Poetit të Kombit u hodhën në lumin Dri!) dhe fatin tragjik të veprës së tij, lëshonte zemër-thirrjen e tij: “Veçse po moj zanë shqyptare,/ krah për krah tue këndue,/ ndërtue kem nji pomendare,/ rrfe as mot mos me e dërrmue!”

Kosova: Republikë e Dhuntive

Poeti i Vargut të Gjakut

Orakulli i Dodonës, i cili e parandjeu vlimin e gjakut si në pranverën e Motit të Madh (Kosova, gjaku im që nuk falet), foli së fundmi nga Mikrofoni i Gazetares Lumira Kelmendi. Si për ironi të fatit, çuditërisht mungoi ceremonia shtetërore e nderimit! E megjithatë, asnjë mermer nuk do të ishte më monumental, asnjë buqetë me lule nuk do të shpaloste më shumë dhimbje, asnjë fjalim mortor nuk do të vlente më shumë: Lamtumirë Poet! Të qoftë i lehtë dheu dhe paqja e amshuar!…

Portreti i Ideve: struktura e paraqitjes së një panairi

Shijes në të përzgjedhurit e temave, të motiveve dhe të shumëllojshmërive që trajton gazetarja Lumira Kelmendi, asgjë nuk do t’i përgjigjej më bukur se thënia e Rene Shatobrianit, se “shija është rregullator i talentit. Mendja më e shëndoshë e gjenive!”

Duke e konceptuar emisionin e përgatitur nga ajo, gazetarja Lumira Kelmendi e ka përqëndruar vëmendjen e saj në një paraqitje që fillon nga lart, e ku e kaltërta e qiellit shfaqet dhe përshafqet nën shoqërinë e akordeve të një zëri, që gjithashtu vie nga një botë e lartësuar, për të cilën Nikolla Koperniku thoshte me të drejtë se sfera e yjeve dhe sfera e dijeve, janë dy sferat më të larta.

Krahas kësaj, ajo i kushtoi një vend të merituar edhe përfshirjes së historikut nëpër të cilin kishte kaluar trajektorja e historisë dhe e mendësisë së Frankfurtit, pa harruar të përmendte 3000 lulet që me petalet e tyre, simbolikisht sikur do të bënin garë me fletët e librave, mosha e të cilave shtrihej në një lashtësi gati-gati biblike.

Duke qenë një gazetare e cila mëton saktësinë si parim të punës dhe të dëshmisë së saj profesionale, por edhe që njëkohësisht gjakon përsosmërinë me atë pedantërinë e saj gati-gati proverbiale (si pjesë e pandarë e botës ideore por edhe personale), ajo ua dha fjalën në një përpjestim të barabartë folësve në emision. Pra folën përfaqësuesit e librit shqip, nga Shqipëria dhe Kosova. Bujar Hudhri – botuesi i veprave të Ismail Kadaresë, shprehu shqetësimin për mosangazhimin dhe mosinteresimin e shtetit shqiptar në ndihmë të librit shqip në Panairin e Frankfurtit. Ndërkaq, Besian Zeneli nga Kosova, foli me kompetencë të qartë për librin shqip ndaj të cilit nuk ka munguar as kujdesi e as ndihma ministrore.

Më tej gazetarja Kelmendi ia dha fjalën edhe poetes së ndjeshmërisë së hollë lirike Seveme Fetiqit, e më tej syrit të vëmendshëm nuk i shpëtoi as një vogëlushe të cilën e pyeti me afrinë e saj të njohur, se sa e lexonte librin shqip.

Pastaj me një anglishte të dlirë e të rrjedhshme (ashtu si edhe me italishten e saj të ëmbël kur ate ia kërkon biseda), gazetarja Lumira Kelmendi ua dha fjalën edhe të huajve të cilët shprehën mendimet dhe përvojat e tyre për Panairin dhe për librin (në Turqi, Slloveni, Brazil e gjetiu).

Poetja Sevëme Fetiqi: “Perlë Njerëzore e Perlë Shpirtërore”

Sevëme Fetiqi e ka studiuar mjeksinë por e ka gjakuar poezinë, jeton në Gjermani por frymon në Vushtrri, e shkruan lirikën por në diskursin e saj poetik fjalën e hollon aq fort sa poezinë e ka frymëzimin e saj të përjetshëm, kurse latimin e fjalës shqipe e ka pasion të përhershëm. Poezia pra është paralaksa e përkushtimit të saj, letërsia është fusha fisnike e prehjeve poetike, kurse dhembshuria buron nga ndieshmëria e skajshme që ia ka falë dhuntia e natyrës.Vargëzimi i saj është si një shi i butë që këputë mall, e si një melodi e zërave të zogjve. Fjala del nga zemra e duke shthurur psherrëtimat e saj, e shprehë ligjërimin e hollë në lirikën që sërish zemrën e vë në pëllëmbë të dorës, e kohës ia falë shenjtërinë e votrës sa herë që një zjarrr i valë gjakon ta thotë një fjalë e ta lë trashëgim, që në një zbërthim të një miti të atdhedashurisë nuk don të thotë asgjë tjetër, veçse ngado shkon e ngado vete vendlindjen e merr me vete.Duke e latuar vargun, duke e gdhendur fjalën për t’ia dhënë sa kuptimësinë po aq edhe ndieshmërinë, ajo e shpalos botën e saj mendore dhe shpirtërore, botën reale dhe imagjinare, botën e thelpinjve të hollë lirik të ligjërimit poetik, në të cilën mendimi i shprehur e dëshmon për të satën herë se një botë e tillë është: skajshmërisht e ndieshme.Perlë njerëzore e perlë shpirtërore, siç e ka quajtur një lexues dhe admirues i vargjeve të saj poeten Sevëme Fetiqi, ajo është poetja që beson fuqishëm në parajsën e vargut të saj lirik.

Gjuha e shiut dhe librat si gjuhë e shpirtit

Nuk ka dyshim se në intencën që të përfshihen njerëz të moshave të ndryshme dhe të spektreve të ndryshëm, por edhe në një afinitet të tillë ajo e dëshmon zotësinë e saj që emisionin ta bëjë sa më realizuar, që intervistën ta bëjë në mënyrë sa më të përkushtuar (takti i bisedës, eleganca në të folur, qartësia e shprehjes, butësia e fjalës, thellësia e mendimit, gama e informacionit për subjektin, temën apo motivin që ngërthen brenda rubrikave; interesimi i shfaqur në vijimësi për çështjen për të cilën flet – së bashku me vëmendjen e pëqëndruar, ritmi me të cilin e përcjellë bashkëbiseduesin në simetri mes pyetjeve dhe përgjigjeve, distanca në të cilën e mba mikrofonin varësisht në pozicionin: këmbë apo edhe ulur), shoqëruar me koloritin e pamjeve të cilat syri i kamerës i fikson gati si me një mprehtësi shqiponje.

Librat janë kronika të shpalosura të shekujve, gjuhë shpirti që si pika shiu shkruajnë kronikat në gurë tek thërmohen në dhembjen e shekujve. Librat: sa flakë të pashuara shpirtrash ndryejnë në vete, sa pasion dhe përkushtim, sa afsh në të shkruar e sa gjakim për të përjetësuar, sa jetë njerëzish e sa frymëzime arti, sa psherrëtima dhe sa lule, sa lot fluturash e sa flakë qirinjsh.

Lumira Kelmendi shpalosi edhe librat klasik me moshën e shekujve e me të cilat u dëshmua kultura e ruajtjes së librit që kanë kombet e tjera.

Librat janë si fatet e njerëzve! Platoni ka shkruar në Apologjinë e Sokratit se çdonjëri prej nesh shkon drejt një fati më të mirë, të cilin askush prej nesh s’e di veç Perëndisë. Ndërsa poeti amerikan Alan Gizenberg, në një nga esetë e tij në mbrotjte të artiot poetik theksonte se: “Poezia është shënim mbi venerimet individuale në shpirtin e fshehtë të individit…Universi është një lule e re…Krijuesi gazmor vallëzon mbi trupin e vet atje në Amshim!” Bota e librave është si Universi, përherë një lule e re, prandaj Ernest Heminguej medaljen e tij të Nobelit për letërsi, të fituar më 1954, ia dhuroi shenjtores mbrojtëse të Kubës: Shenjtores së Mëshirës! Hemingueji i bënte kështu një nga shërbimet më të veçanta jo vetëm botës së pafund të librit, por edhe njerëzimit vet në përkujtim të zgjimit të ndërgjegjës, të shpresës dhe gjithsesi edhe të mëshirës. Duke besuar në frymëzimin: “Kur të shkruarit të bëhet pasioni kryesor dhe kënaqësia më e madhe, vetëm vdekja mund t’i japë fund, ai besonte edhe në qëllimin e të shkruarit. Ashtu siç besonte edhe Uilliam Faulkneri: “Njeriu ka për të sunduar. Pavdekshmëria e tij nuk buron nga zëri i pashterrshëm, por nga fryma, nga shpirti, e që janë në gjendje të dhembin, të ftohen, të durojnë. Poetit, shkrimtarit i mbetet detyrë të shkruajë për to…Poeti, shkrimtari është buka e përditshme e njeriut, shtylla e ngadhënjimit, e nderimit të njeriut” (Nga Fjala me rastin e marrjes së Çmimit Nobel për Letërsi, në Stokholm, 10 dhjetor 1950). Kështu duket të jetë sot dhe mot, përkundër sfidave, përkundër ndeshtrashave, përkundër vështirësive, përkundër tiranisë së mediokriteteve, sfidë e cila është dhënë pak a shumë edhe nga shkrimtari Paolo Coelho: “Kur kam qenë shumë i ri, prindërit më dërguan në spital për të sëmurët mental, sepse mendonin: Ky djalosh dëshiron të bëhet shkrimtar, kurse askush nuk mund të jetojë nga shkrimi!…Sërish më dërguan në spital për të sëmurë. Tri herë kam qenë atje, sepse isha ndryshe, pra nuk isha ashtu siç mendonin se duhej të isha.” Një pohim që rikujton thënien e babait të Volterit për te: “Kam dy djem të marrë. Njërin në prozë e tjetrin në poezi!” Pra, të qenunit ndryshe është sfidë por edhe veçanti. E megjithatë, Gëte kishte shumë të drejtë të besonte se: Përjetësia arrihet përmes artit.

Sfondi i kaltërt i hapësirës qiellore dhe fjala si një qëndismë filigrani

Nuk do mend se gazetarja Lumira Kelmendi e ka menduar thellë paraqitjen aq të veçantë të fillimit të emisionit. Diçka që shëmbëllen aq shumë me Aurorën kur agon, shfaqen tri ngjyra përnjëherësh: e kuqja, e bardha, dhe portokallja.  Dhe Aurora është lutja nga më të veçanta, një nga ato për të cilat Viktor Hygoi shprehej se: Lidhja e infinit të lartë (qielli) me të ultin (shpirti), quhet Lutje! Zëri gjithmonë është lartësim i qiellit sepse muzika është thellim i tij. Zëri është shiu dhe shiu është mëshira për dhembjen e gurit! E pikat e shiu nuk janë gjë tjetër veçse litarët e lotëve nëpër të cilët engjëjt ngjiten dhe zbresin Parajsës. Sytë janë pasqyra më besnike e shpirtit e zëri është pasyqra e Narcisit ku prehen muzat në qetësinë e tyre të përjetshme. Zëri në vete mbartë edhe refkëtimat e shpirtit, por edhe butësinë dhe bardhësinë e tij. Nuk është e rastësishme pra pse në këmbanat e kishave e në thirrjet nga minaretë e xhamive, mëtohet të zgjohet mëshira që së bashku me dritën dhe artet përbëjnë një prej bekimeve më të shenjta hyjnore. Zëri në butësinë e tij a në simfoninë e tij të Bethovenit, është Lutje dhe Lutja është një pikëpyetje, përgjigja e të cilës është sërish: Mëshira Hyjnore. Është vetë arti: sa bekim po aq edhe dhunti, e zëri – ashtu si edhe muzika, është thellim i qiellit, është lartësim i tij. Është ajo që e tha Gëte në kryeveprën e tij Dr. Fausti: Gjuha është muzikë, muzika është gjuhë. Është gjuha e tingujve. Është ajo që e ka thenë aq bukur Martin Hajdegeri: Përtej fjalëve është një zë tjetër, është “Muzika e heshtur!”

Tek vie ashtu në tingëllima të papërsëritshme prej poemash, tek vie nëpërmjet një melodie që ngjet aq fort me gurgullimat e ujit e me rrjedhën e kristaltë të krojeve të bjeshkëve, zëri është vetë mëshira, është butësia dhe magjia. Është si Simfonia Hyjnore e Ludvig van Bethovenit. E si për ironi të kohëve, Pitia i Dodonës (siç e ka quajtur poeti e studiuesi Moikom Zeqo, Princin e Gjuhës Shqipe – Faik Konicën), kërkonte që për herë të fundit ta dëgjonte: Muzikën e Rikard Vagnerit!

Një zë nga zërat e zemrave, një zë nga zërat e poemave, një zë nga zërat e kohëve. E sakaq, Shenjtëresha duke Lexuar (e Viktorit – Piktorit të Përjetësisë), si në një zbërthim mitesh dhe legjendash, zbret në studion e emisionit KultArt. Dodona flet nga Tempulli i vet. Në gjurmët e shekujve, gjuha shqipe nga krye-poetët e saj, përcëllon (sikur tek Lasgushi): “zjarrin drithërues të ilirishtes”. Sibila e Kumes del nga thellësitë e shekujve e sfidon pluhurin e harresës. Lodhur prej kalesës së shekujve që ia kthyen shpinën aq egërsisht, vihet me mallëngjim në kërkim të një zëri, nëpërmjet të cilit ka dashur të thotë shumëçka, ndoshta edhe: gjithçka. Ashtu si e bija e Kallogresë, tek poemat e Jeronim De Radës, për të cilat Ernest Koliqi thoshte me të drejtë se e ka çelur siparin e letërsisë së Rilindjes Kombëtare Shqiptare.

Në ligjërimin fjollor bie yllësia e fjalës shqipe, bardhësia dhe bukuria e saj, magjia dhe ëmbëlsia e gjuhës. Në të folurit me aq takt dhe me po aq kulturë nga një prej gazetareve më të zonja, gjuha shqipe është vetë gjuha zonjë. E thënë me vargëzimin e Pashko Vasës: Gjuha shqipe, ashtu si edhe Shqipëria, është një ‘zonjë e ranë’. E ritmi i zërit sikur e ndjekë ritmin e shiut. Si një kronikë në gur në kalldrëmet e kujtimeve e në kështjellën e kujtesës në të cilën atdheu kërkon dhe gjen lacromatoriumet (lotoret) e veta.

Elena Gjika: Akademia duhet të jetë Shpirti i Një Kombi

E në shpalim të një biografie, sa me modesti po aq edhe me krenari, Sibila e Librit Shqip (“sepse në sibilat fshihet harmonia qiellore” – Zhorzh Sand) është një nga kuadrot e shumta të Fakultetit të Gazetarisë “Faik Konica”.Akademia duhet të jetë shpirti i një kombi. Kështu i ka shkruar Elena Gjika Jeronim De Radës. Kështu është ngritur nga ky Fakultet edhe brezi që mbi shpatullat e tij mba sot mjetet e informimit në Kosovë.

Faik Konica ka vend nën diell. Ashtu si edhe albanologët gjermanë me kontributin e tyre të shquar për gjuhën dhe për kombin tonë, ashtu siç ka edhe Shtjefën Konstantin Gjeçovi, për të cilin Konica shprehej me aq pietet dhe admirim se ishte një: Lartësi e Përulur. Doktor Nderi i Universitetit të Laipcingut, Shtjefën Gjeçovi ishte: “Një Testament i Qenësisë Shqiptare.”

Një nga përfaqësueset e brezit të ri të një prej Familjeve Emblemë në Gazetarinë Shqiptare sikur përkujton si në një remenishencë e rrallë se rruga e dritës dhe e diturisë, ishte e shtruar me gjak të zemrës dhe se ardhmëria ëndrrohej e shtruar me qerpikët e syve e me fletët e trëndafilave, ku si një konstelacion yjesh në nënqiellin shqiptar suferinë dhe tramundanë, Naim Frashëri lëshonte zemër-thirrjen e tij: Lum kush të rronj, të ta shoh zonjë! Dhe atdheu binte me aurorën e zgjohej me agimin. Sot e mot: Atdheu një emër ku mblidhen shekujt, një zemër ku zgjohen ardhmëritë!

Në sonetet e Dantes, hija e Virgjilit nuk i ndalte rrezet e diellit, ashtu siç nuk i ndalte as tek Këngët e Milosaos të Jeronim De Radës, tek bënte sheti në Parnasin shqiptar.

Gëte shkruante se në një sfond të tillë “shfaqen format më të mrekullueshme të universit të pafund”.

Poezia është pikturë dhe muzika është poezia e Zotit, kurse Zoti vetë si krijuesi i Universit, është Poeti më i Përsosur! Dodona rishfaqet në Tempullin e saj. Ajo flet me zërin e zemrës. Ajo sa flet, po aq edhe këndon. Ajo ligjëron hijshëm, dhe zëri i saj si një nga dhuntitë në të cilat nëna natyrë është treguar aq dorëlirë dhe po aq bujare, si përgjigja më e mirë në pyetjen e shtruar kaherë:

 Ç’konservatorium keni mbaruar?!

Sa e sa herë e shtruan një pyetje të tillë? Sa e sa herë pyetën për lahutarët tek përkulnin bjeshkët nën tingujt e majave të lëmuar të lahutave – si tinguj të një shpërthimi të zjarrtë dhe po aq hyjnor? Sa e sa herë pyetën dhe për luftëtarët e për kryekomandantët e kryengritjeve të njëpasnjëshme (Shqipëri e kuqe, Shqipëri e sertë/ Treqind kryengritje në katërqind vjet):

Ç’akademi kishin mbaruar?

Të Vjenës, të Romës, të Parisit, të Berlinit, të Stambollit a të Londrës?…

Cilën?

Nga ç’parzëm keni dalë?

E në kapërcyell të shekujve, si një shpirt i gatuar me mëshirën hyjnore, toka bukare e gjakut e shtroi sofrën e saj nën degët e moçme të Lisit të Dodonës, e si bekim i shenjtë i shekujve, si një mermer monumental i bujarisë dhe i krenarisë së ligjshme, ra shami e bardhë:

Rugova – kreshtabrdha jote Shqipëri!

Rugova – shamibardha jote Shqipëri!

Në rrugëtimin e saj dhe në përkushtimin e saj, në të dy krahët ka të dy frymëzimet e saj. Sfondi është gjithmonë ai i shamisë së bardhë. Në njërin ka Heroin e vet i cili aq shumë e deshti tokën dhe dritën, dhe i cili si në një metaforë prej ku përhapej agimi me gishtërinjtë e tij të trëndafiltë si në poemat e Naimi e në poemat që fillojnë me obeliksun madhështor (O malet e Shqipërisë, O Moj Shqypni!, O Flamur gjak, o flamur shkabë), nëpërmjet emisionit ku gjuha e gurit ka folur përmes shkëlqimit të kallinjve të grurit, sikur e tha profecinë e tij e të misionit të tij për Shkëlqimin e Diellit ndaj Manushaqes.

Orakulli i Dodonës ka folur njëlloj.

E në krahun tjetër, ka Pagëzuesin e Brezave, klasikun e gjallë e rilindasin e kombit të vet, ikonën e gazetarisë në Kosovë (dhe jo vetëm në Kosovë), senatorin e urtë të mendësisë shqiptare që kundruall librit parapëlqente heshtjen e armëve, njeriun me “talentin e tij epik” dhe me “penën e tij të artë”, ligjëruesin e përjetshëm të Fakultetit të Gazetarisë “Faik Konica.”

Orakulli i Dodonës ka shkruar njëlloj.

Dhe tek ka kërkuar një emër me zemër dielli, edhe ka pagëzuar njëlloj.

Përballë ka teleshikuesit e shumtë, dhe pa dyshim se njëra nga ta është më e veçanta, por edhe më e sakta në vlerësimin e saj: ARBA.

ARBA sepse ARBA është jo vetëm një emër kaq i bardhë e nga më të bukurit por sepse si në një zbërthim mitesh dhe legjendash, duke bashkuar shkronjat në një emër si ky, fati nuk ka bërë asgjë tjetër veçse e ka çuar deri në fund bekimin e shenjtë të Perëndisë!

E zgjuar në kuptimin më origjinal të fjalës, e përkushtuar në kuptimin më të lartë të fjalës, e pasionuar në profesionin e vet në kuptimin më racional të fjalës, Sibila e Librit Shqip pikturon idetë e saj me virtytet emotive që gjejnë shprehje në butësinë e fjalës si në një penë mëndafshi.

Një Prirje e Lindur, një Dhunti e Falur

Me atë prirjen e saj të lindur, me atë dhuntinë e saj të falur, me atë përvojën e saj të trashëguar nga të dy krahët e trungut familjar e ku më konkretisht mbiemri shpaloset në sfondin e një kulture kombëtare si një emblemë e gazetarisë shqiptare; me atë qasjen e lirshme të bashkëbisedimit që rrjedh aq natyrshëm, me atë shijen e saj të hollë për të bukurën dhe të madhërishmen në art dhe në jetë, me atë taktin e saj të veçantë me të cilin i afrohet bashkëbiseduesit, me atë ritmin aq elegant në të cilin e vazhdon bisedën, me të ecurit e lehtë dhe me të komunikuarit e drejtpërdrejtë në tërësinë e temës a të rubrikës në të cilat e shfaqë gjithë përqëndrimin dhe gjithë angazhimin e saj, e në mënyrë të veçantë me timbrin e zërit të saj të mëndafshtë, me akordet e zërit të saj prej një ligjërimi krejtësisht fjollor, ajo e ka zgjuar kurreshtjen e teleshikuesve, ajo e ka mbajtur gjallë kërshërinë e publikut, ajo e ka fituar admirimin e tyre, ajo e ka bërë për vete audiencën televizive, ajo e ka shtuar numrin e shikueshmërisë së këtij emisioni, ajo e ka shkrirë në një: pasionin dhe punën, zellin dhe talentin, duke korrur kështu frytet e një përkushtimi të veçantë dhe të një prirjeje nga më origjinalet.

Lumira Kelmendi është pra gazetarja që rrezaton dritë, dije, kulturë, përkushtim e profesionalizëm. Ajo është gazetarja që lexon bukur, e që fjalën e folur ashtu si edhe fjalën e lexuar, e kthen në një art të veçantë butësie e bukurie, bardhësie e ëmbëlsie, hijeshie e madhështie, tek mëton kështu përmasat në të cilat fjala shqipe në zjarrin e saj të qëruar shfaqet me një vel magjie, tek gjakon kështu përmasat në të cilat fjala shqipe dhe fuqia e saj, hijeshia dhe yllësia e saj, ri-shfaqet në trajektoren e vet më të natyrshme: “duke përcëlluar zjarrin e ilirishtes drejt shqipes” si në një qëndismë mrekullie!…

Ajo është gazetarja e cila me qasjen e saj origjinale, ma kujton thënien e Martin Hajdegeri: Artisti është origjina e veprës, vepra është origjina e artistit. Asnjë nga këta terma nuk jetojnë pa njëri-tjetrin.

Ajo është gazetarja që me kulturën e saj ma kujton thënien e Viktor Hygoit: Imagjinata i nënshtrohet erudicionit. Apo siç shkruan në Librin e Shenjtë: Frymëzimi është engjëll që rri në anën e djathtë të zemrës dhe sikur e paraljamëron mirësinë e Zotit!

Ajo është gazetarja që me dhuntinë dhe përkushtimin e saj, ma kujton thënien e Jeronim De Radës se pena e atyre që do të dijnë ta përdorin si duhet, do t’i durojë të gjithë shekujt. Prandaj, De Rada në një nga esetë e tij për të bukurën dhe të madhërishmen në fushën e estetikës, kërkonte me ngulm kthimin e poezisë në fronin e saj, ri-kthimin e Dodonës në Tempullin e saj.

Njëlloj është edhe me ata që dinë ta përdorin fjalën si duhet, duke e gdhendur ate, duke e latuar ate, duke e qëndisur ate me një durim prej shenjtori, duke e stolisur ate me një shkëlqim prej filigrani, deri sa të arrijë përmasat në të cilat fjala rrjedh lirshëm si mjalta, pra derisa fjalët të jenë të ëmbla si frutat e një peme e të bukura si lulet.

Lorka: Rrjedha e Ujit dhe Dora e Viganit

Në esenë e tij Rrjedha e Ujit dhe Dora e Viganit, Lorka ka shkruar se: Më tërheqëse është instikti i ujit se instikti i dorës së viganit. E vërteta shpalli imagjinatën e vet mbi fitoren në poezi, pra imagjinata heton varfërinë e vet…Por, poeti gjendet tek dëshira e dhembshme e jo tek mundësia; gjendet pra aty me peizazhin e vet të brendshëm…

Poeti dëgjon se si rrjedhin lumenjtë e mëdhenj. Don të depërtojë deri tek fishkëllima e lëngjeve që qarkullojnë në qetësinë e errët të trungjeve të fuqishëm…

Në fillim ishte: Fjala!

Fjala është një krua kujtimesh. Fjalët janë si qepallat e zeza që hapen në kërkim të gjurmëve që lënë mjellmat e bardha mbi valët e detit. Fjalët janë tingëllima të shpirtit…Fjala është simfonia e gjakut.

Hapësirë e qelibartë që flakëron në zjarrin e kurorave të dritës. Fjalët si perde të përhimta të një drite të tjedukshme rrezatojnë mirësi por edhe krenari për kryelartësinë e pararendësve fisnikë, të cilët në ballin e lartë dhe të mençur – përkundër agonisë së pritjes së përgjigjes që në vete ndrynin shekujt kryeneç, skalitnin pamjen e një të ardhmeje gjithë dritë, shoqëruar me vështrimin e pikëlluar në pyllin e dendur të bajonetave.

Fjalët janë si vezullimi i yjeve në rrugëtimin e hënës drejt përjetësisë, si ca ishuj të vegjël hijesh, si qeprikët e gjatë hijet e të cilëve zgjaten dhe bien mbi mollëzat e faqeve, si kordele që bien me mëndafshin e tyre në fushën e letrave, si ca pika shiu që bien pa pushim në ritmin e klithjeve të zemrës.

Fjala është shpirt-shqiponjë që ngritet lart në shiun e mendimeve. Është përshpëritja e butë që tek kombet e qytetëruara, lavdinë e letrave e ka gdhendur në mermer. Fjala është vetë gurgullima e kulluar e burimit që del nga gjiri i mermerit. Fjala është qemer kujtimesh që shembëllen me një shi të hollë e të imët tek bie pa pra. Fjala është këmisha e mëndafshtë e fluturimi i lejlejkëve, është era e zefirit që perkëdhelë lulet, etja e pashuar e shpirtit njerëzor që nga kohët kur qante vetëm shiu e që kur vetëm era lebitetj në honet e shekujve memec: U bëftë dritë!

Prandaj shkrimtarët ngjajnë me magjistarët të cilët në shkathtësitë e tyre gëlltisin zjarrin. Tek fjala gëlon gjaku i ri i mendimeve, dhe mendimet janë qepallat gjak të kuqe. Mendimet janë si çurgjet e ujit, si përrenj të padukshëm që gurgullojnë në përjetësi për të nxjerrë në sfond identë që gjasojnë me vështrimet e kthjellëta prej qelibari.

Fjala është fusha e betejës së mendimeve, është pasioni i shpirtit, është fuqia e shprehjes, është më në fund përulësia e pakufishme përpara artit dhe mrekullisë së tij, fushë në të cilën rrahja e qerpikëve i fikë qirinjtë e ndezur nëpër shandanët e kështjellave!

Fjala është pija më përvëluese e shpirtit. Ajo është imagjinata flakëruese që depërton atje ku nuk arrinë asgjë tjetër, në qoshet më të skajshme të shpirtit njerëzor. Fjala shtrydhë trutë nëpër mendimet e kristalta e zëri i jep shpirt fjalës. Është shiu pranveror që tek bie në qetësi falë gjallëri. Mendimi është puthja solemne ku fjala derdh shpirtin e vet. Fjalët janë si shandanët ndër të cilët digjen gjer në fund qirinjtë. Përpara fjalëve digjen mendimet si qirinjtë ndër shandanët, madje edhe kur zana e dënon malësorin me memecllëkun e përjetshëm, sepse siç e thotë Ismail Kadare: nuk u përmbajt dot në tundimin për të folur për të, për të shkruar për të, për të treguar për të!

Fjala ngroh me zjarrin e shpirtit që agimin e kupton nga drita, ndërsa natën nga era që fryen. Në gjuhët e flakës së saj që djegë ngadalë e që prekë aq thellë, fjala i gjenë ëndrrat e humbura tek ngjajnë me një ishull në një oqean.

Fjalët janë si qafa e bardhë e mjellmave, dhe flakët e fjalëve si flakët e qirinjve tek lëkunden në hijet e tyre të zgjatura. Zjarri është enigma ashtu siç është edhe një copë floriri. Ashtu siç ka shkruar në një nga perlat e tij lirike, Pablo Neruda: Fjala është ana tjetër e heshtjes. Zjarri është ana tjetër e akullit!

Për hir të Parajsës pra flet heshtja në ngurrimin e saj, e përmbi një violinë përkulet gjuha e zjarrtë në një dhimbje shpirti a pikëllimi, ashtu siç përkulet dhe agimi përpara një ere zefiri. Qoftë malësori që gjakon të këndon në zbërthim të miteve të gërryera nga koha, qoftë Orfeu që perëndive u kërkon dy tela shtesë për ta ringjallur Erudikën e tij, apo qoftë edhe Mocarti, Bethoveni, Shuberti, Vagneri a Vivaldi: Nëpër tingujt e saj si në ca tinguj hyjnorë tek prekë telat me dorë, një vegël muzikore a një simfoni fjalësh si një bardhanjore, kërkon ta ruajë shenjtërinë e vet që ndoshta pa dashje, ia kërkon: Zonja Lavdi!

Një Misionare e Kulturës Shqiptare, Qytetare e Botës

KultArt ka përmasat e një përfaqësie kulturore, e të një parlamenti shpirtëror. E thënë kushtimisht, në qoftë se institucionte shtetërore do të jenë në gjendje që në mënyrë më serioze të hapin dyert për qasjet kulturore, veçmas për misionarët e kulturës që të dalin nga rrethi vicioz i vizitave vetëm në Zvicër, Gjermani a Belgjikë, të dalin pra (sërish) edhe në mesin e Arbëreshëve të Italisë e të Arbëreshëve të Greqisë, në mesin e bashkatdhetarëve në një ishull si ai i Anglisë, e veçmas në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në Kanada, në Australi a në Zelandën e Re, pra gjithandej ku ka shqiptarë,  KultArt patjetër se do të jetë një si ambasadë për Republikën e Letrave Shqipe.

Paqja Shpirtërore dhe Paqja e Përjetshme si dhuratë e Mëshirës Hyjnore. Gjermania – Republika e të Diturve: Klopshtoku, Gëte e Shileri. Franca – Republika e Talenteve: Napoleoni, Balzaku, Hygoi.  Shqipëria – Një Emër ku mblidhen shekujt, një zemër ku zgjohen ardhmëritë: De Rada, Naimi e Fishta. Më tej, Princi i Gjuhës Shqipe. Kosova – Republikë e Dhuntive… Panairi i Librit në Frankfurt. Emisioni KultArt në Radio Televizionin e Kosovës dhe Sibila e Librit Shqip.

Nga Kronikë në Gur: Kronikë në Zë

Ritmi i zërit e ndjekë ritmin e shiut si në një simfoni hyjnore. Dhe si gjaku zemrën, si toka shiun, shpirtat e bardhë sikur lartësohen në flatrat e zërit ashtu siç lartësohen veç në flatrat e një zogu të shenjtë, për të cilin ranë fli:

Shqipe në Flamur!

Ashtu siç i ka shkruar Elena Gjika De Radës: Zëri i gjakut gjithmonë flet ngapak.

Ashtu siç thoshte Borhesi (i vetëdijshëm se nuk ka asgjë më të vështirë se zotërimi i pasionit në fushën e fjalëve) për Maria Kadoman: Është një zë që botën e shndërron në bukuri!

Gjuha e shiut dëshmon se dhembja është më e fortë se guri!

Kronikë në gur. Si në kalldrëmet e gurta të Gjirokastrës. Kronikë me shi. E në sfodnin e kronikave të tilla, ashtu siç shfaqej Matilda Hyjnore tek Dante Aligeri, ashtu siç shfaqej Margarita tek Ksenijat e Buta në Faustin e Gëtes, ashtu do të shfaqej edhe Suzana tek Kronikë në Gur: ‘e huaj, gjer në mrekulli!’…

Një shi i imtë dhe i butë që bie pa pra. Shiu si shpirti i luleve, si shpirti i dritës! Si zëri vetë në gjakimin e lashtë me moshë biblike, me moshën sa plisat e dherit: në penën e Eqrem Çabejt. Gjakimi i brezave dhe i gjeneratave prej zemërbardhësh që s’pushuan kurrë për t’i kthyer shkëlqimin e lavdisë: Tokës Bujare të Gjakut, ashtu siç e tha Pitia i Dodonës e Orakulli Saj, Princi i Gjuhës Shqipe – Faik Konica: Shkëlqimin që kishte dikur në kohët e lavdisë së Ilirisë!

Përpara Krijuesit të Perlave: Falem! Siç shkroi Poeti i lashtë i Persisë në penën e fjalës që përcëllon me zjarrin e saj. E në kërkim të përsosmërisë, Laibinci thirri me gjithë qenien e tij: Ju lutem, më jepni një gjuhë të kulturuar, dhe unë do t’ju dhë një qytetërim të përsosur!

Një gjuhë e kulturuar është gjithsesi një qytetërim i përsosur. Është ripërtëritja e tij. Shenjtëresha duke Lexuar del nga honet e shekujve e nga pluhuri i harresës…

Zëri si një nga poemat më të bukura lirike të Shqipërisë, sepse lidhja e saj me Gjuhën Shqipe, është e dyfishtë!

Dodona në Tempullin e saj, dhe Profecia: Ku nuk shkon ushtria e një kombi, shkon kultura, arti dhe letërsia e tij.

Një zë nga zërat e zemrave.

Një zë nga zërat e shekujve.

Zëri një poemë lirike në vete.

Një zë nga zërat e poemave më të bukura lirike të Shqipërisë! …

Dhe pse të mos e themi:

Një zë të cilin epokat dhe shekujt e falin rrallë!

Një zë që bie si një ligjërim fjollor, që vie si një galdim krojesh, si pjesë e një simfonie të papërsëritshme.

Zëri në të cilin gjuha shqipe e ngjyen mjaltin e shpirtit të vet!

Zëri dhe zemër-klithja: Përpara krijuesit të perlave: Falem!

Zëri është mallëngjimi i flautës dhe zjarri i violinës në tingujt e përflakur. Zëri është si një det tingujsh e fjala është si një zgjua bletësh. Zëri si një margaritar i tejpashëm, një premtim parajse, e në parafrazim të Alfred Vinjit, bota e zërit është “e thellë si përjetësia, e lartë si qielli, e gjërë sa universi.”

Karl Barthi thoshte me të drejtë se: “Kur engjëjt këndojnë për Zotin, ata këndojnë Bahun, por unë jam i sigurtë se kur ata këndojnë për veten e tyre, ata këndojnë Mocartin dhe lotët e Zotit!”

Zëri i saj gjithmonë vjen nga larg: si zog i shkruar, e në qiellin e kaltërt tingujt e tij bien si një shi i imtë tek flet për qiellin në mënyrë të përgjëruar, si në një vegim çasti që kërkon një përjetësi, ashtu siç shkruante Gëte: “një vel i lehtë, gjithnji si të mbështjellë nga retë.”

Ndoshta dëshmia më e qartë se zëri është unaza që me shkëlqimin e dritës përbën lidhjen e infinitive në mes tokës dhe qiellit, një marrëveshje paqeje sipas të cilës natyra dhe arti bëjnë ende garë se cila do ta gjejë tek ajo një zë sa më margaritar!

Në një sfond të tillë të një godine gjermane shkruan: “Bahu na dha fjalën e Zotit, Mocarti na dha të qeshurën e Zotit, Bethoveni na dha zjarrin e Zotit, Zoti na dha muzikën që të lutemi pa fjalë”, e Faik Konica përkujtonte se: “Bahu, Bethoveni, Shuberti dhe Shopeni janë emrat e perëndishëm, të atyre njerëzve të çuditshëm që flasin gjuhën e shpirtit dhe të qiellit, një gjuhë e përgjithshme që kuptohet prej të gjithëve, me pak durim dhe dashuri.”

Faik Konica – Princi i Gjuhës Shqipe, çuditërisht kërkonta ta dëgjonte për herë të fundit: Muzikën e Vagnerit! …

Pra, jo tridhjetë lule që për tri javë presin në vazo kujtesën si bekim, e as treqind; por tre mijë lule që në muzikën e tyre si në vallëzim të prillit, “flasin gjuhën e shpirtit dhe të qiellit”, sepse ka po kaq vite që Dodona ka hyrë nën urdhërat e bekimit hyjnor!

Lumira Kelmendi ose: Dodona në Tempullin e Saj! …

Nga Fahri Xharra/

E sigurt ishte që Porta lart, qëllimisht kishte zgjedhur hapësirën e Gjakovës, Malësinë së saj, Shkodrën e deri në det për të treguar qëllimet e saj dhe sajimin e një “tampon zoneje” të tmerrit, ngase përherë aty ishin thyer lindja dhe perëndimi në paraqitjen e fuqisë së tyre”… shkruante Gjon Nikollë Kazazi i Gjakovës (1702-1752).Po kush nuk e zgjodhi kete zonë ,ku thyheshin e ende thyhen lindja me perëndimin? Turku ,serbi ,komunizmi e të gjithë ata që kalun këndej pari. Ose, ”Nga të gjithë elementët e padisiplinuar në Perandorinë Turke, pak mund të ketë pasur, që të mund të sillnin aq shumë trazira sa shqiptarët. Për të dënuar grupet e pabindura duhet të dërgoheshin ekspedita ushtarake njëra pas tjetrës. Edhe pse Shqipëria është veçse pak më e madhe se sa Vermonti dhe me zor sa i bën një milionë banorë, ajo është një qendër cikloni e Ballkanit, nga e cila mund të lindin probleme të rënda. Rajoni i liqenit të Shkodrës në kufirin verior është një zonë problematike ku interesa konfliktuale nuk mund të ndahen paq, përveçse nga ndonjë proces i gjatë negociatash dhe rregullimi “Bota e re, problemet e gjeografisë politike” – libër i pabotuar ndonjëherë në shqip (Bowman, Isaiah, The new world; problems in political geography (1921), Yonkers-on-Hudson World Book Co, 1921, Chapter Seventeen; The Albanian Mountaineers, f. 306-312).” Ose“Nuk më befasonte që serbët e urrenin islamin por u gurëzova kur e pashë që ata e urrenin edhe kishën tjetër të Krishterë. Nuk e pritja që katolikët shqiptarë ishin më shumë të urryer nga sllavët se myslimanët ( E.Durham, Londër 1920).

Origjina e emrit të saj, SΚΟΔRΙΝΩΝ (Scodra në transkriptimin latin), mendohet [7] të jetë vendi ku shkon Drini (Shiko Drinon), kur erdhën turqit në Mesjetë e quanin İşkodra ose Işkenderiyye nga Işkender duke pandehur se banorët e këtij qyteti ishin të bijtë e Aleksandrit të Madh (Skënder, emri i myslimanizuar) për nga trimëria që shfaqnin në beteja, nga ku Barleti nxjerr një tezë se Shkodrën mund ta ketë themeluar Aleksandri i Madh, por faktet dëshmojnë për më të vjetër. Nga ky ambjent dolën në dritë humanistë e mendimtarë të shquar, si Marin Barleti e Marin Beçikemi [8], që me veprat e tyre nxitën në futjen e qytetit në vepra e studime e shkenca të aplikuara. Matematicieni Gjon Gazulli, u konsiderua si një nga astronomët më të shquar të kohës. Dallohet me një nga shkollat më të para në trevat shqiptare më 1698. Historiani E. Jacques shton se edhe të tjera shkolla u hapën “në Pllanë, një fshat afër lumit Mat, më 1638, në Troshan, më 1639″. Shkodra ka pasur observatorin e parë astronomik në Ballkan. Por të dhënat tregojnë se “akademia” kulturore për të cilën shquhet ky qytet fshihet pas shekujve e shekujve At Donat Kurti jep edhe një të dhënë të mrekullueshme për marrëdhëniet e vendit tonë me atë revolucion teknologjik që e tronditi botën kulturore me fuqinë e jashtëzakonshme shtytëse që u dha botimeve dhe kulturës në tërësi: për lidhjet me shtypshkronjën. Ai thekson se shtypshkronja kishte hyrë në Obot “fill mbâs të gjetunit”, domethënë fill pas shpikjes së saj nga Gutenbergu. Shtypshkronja e Obotit, shkruan At Kurti, njihet më 1493. Kjo do të thotë se ajo ishte futur në Shqipëri vetëm 38 vjet pasi Gutenbergu i dhá vendit të vet dhe botës prodhimin më të famshëm të krijesës së tij: Biblën e shtypur në shtypshkronjën e vet.

Tridhjetë e tetë vjet për atë kohë janë si tridhjetë e tetë ditë sot, ndoshta më pak. Ai përmend edhe shtypshkronjën tjetër të Shkodrës, që njihet më 1563, por nuk përjashtohet që edhe kjo të jetë më e hershme; Thuhet që njëfarë Shtjefni nga Shkodra pruri nga Venediku dhe ngriti një shtypshkronjë dhe në vitin 1563 shtypi një libër kishtar. Shtypshkronja, siç dihet, vlerësohet si një prej shpikjeve më të mëdha të gjithë kohëve. Studiues të ndryshëm e vendosin Johann Gutenbergun, autorin e kësaj shpikjeje, ndër njëqind njerëzit më me ndikim në historinë e njerëzimit. Madje amerikani Majkëll Hart (Michael H. Hart), e rendit të tetin sipas këtij kriteri. Futja kaq e vrullshme, e menjëhershme, e kësaj teknologjie dëshmon se në Shkodër e rrethina lidhjet me Perëndimin ishin të drejtpërdrejta; dëshmon se aty kishte një jetë intelektuale të dendur, plot energji, aty shkruhej, krijohej, botohej, përhapej kulturë[9].

Oboti shtrihet në jug-perëndim të Shkodrës dhe është i vendosur në të djathtë të Bunës. Administrativisht i përket komunës së Oblikës, kurse etnografikisht e historikisht i përket zonës së Bregut të Bunës.Sipas gojëdhënave, Oboti është ngritur njëkohësisht me kishën e shna Prendes në Shirq (shek. XIII-XIV). Për herë të parë emri Obot gjendet në dokumentet venedikase të shek. XV.

Sipas traditës gojore, popullimi i kësaj zone njihet para 700 vjetësh. Fiset e para, sipas gojëdhënës, ishin fiset Çemeraj e Gjekaj. Mund të ketë pasur edhe të tjerë, por që u shuan nga sëmundja e murtajës. Kështu fisi Mark Gjekaj erdhi nga Shestani, fisi Çulaj nga trevat etnike nga Mali i Zi, po ashtu edhe fisi i Koçobashve dhe fisi Pemaj, kurse ai i Bumejve nga Mirdita, etj. (shih. Gjovalin Muzhani, “Oboti” Kumbona e së diellës” nr. 12, 1994)

Oboti ka qenë qendër relativisht e re me një farë veprimtarie ekonomike. Në të kaluarën ka patur liman ose stacion lumor ku ndaleshin barkat me tonazh të madh, të cilat nuk mund t’i afroheshin qytetit, meqë prurjet e lumit Buna e kishin mbushur shtratin deri tek skela e Shirqit.

Në shekullin e kaluar ky liman ka pasur hane, depo, magazina, dyqane, qendra postale. Në Obot kanë qëndruar edhe vaporë të firmave të mëdha tregtare shkodrane, si Muzhanët, Darragjatët, etj. Më 10 gusht 1913, në Obot dhe në Anën e Malit u ngrit flamuri shqiptar pas kaq shumë vitesh robëri. Kjo ditë u kthye në një ditë feste e entuziazmi, me batare pushkësh, për banorët e vendit. Kisha e parë e Obotit u ndërtua me tepricat e gurëve të kishës së shën Premtes, në Shirq! Pra, pasi u kryen punimet, ajo që mbeti u mbart dhe u soll në Obot, duke përfituar edhe nga afërsia e këtyre dy fshatrave. Për këtë ka mbetur në formë gojëdhëne shprehja: “E patët ‘baft’ ndërtimin e kësaj kishe”.

Shkodra është qyteti që prej shekujsh njihet si djepi i kulturës dhe civilizimit të lartë brenda trojeve etnike shqiptare. Historia e saj është e mbushur me ngritje dhe ulje ndër shekuj. Ajo gjithnjë ka qenë në qendër të vëmendjes gjatë gjithë historisë kombëtare shqiptare. Shkodranët kanë qenë ndër shekuj nderi dhe lavdia, të parë në të gjitha këndvështrimet, duke zënë në këtë mënyrë një vend nderi në histori. Gjurmët më të hershme të veprimtarisë njerëzore të zbuluara në pellgun e Shkodrës i përkasin periudhës së paleolitit të mesëm, por duke filluar nga periudha e bronzit, ato kanë një prezencë intensive e të pandërprerë. Ky territor ka qenë i banuar nga fisi ilir i Labeatëve, lundërtarë e tregtarë të zotë. Ishin shkëmbimet tregtare me zonat e tjera, që u bënë shkak për themelimin e qytetit të Shkodrës si një treg e vendbanim ilir. Kështu, që në shekullin e IV p.K. e fillon jetën ky qytet ilir, i cili njihej në histori me emrin Scodra, Scobre, Skodrai, Skodre, Skydreonopolis, sot Shkodra. Në vitin 181 para Krishtit bëhet kryeqytet i Mbretërisë së Ilirisë, me sundimtar Gentin, dhe kishte një shtrirje të madhe në pjesën veriore. Gjatë shekullit II para Krishtit, në kalanë e qytetit zhvillohen luftërat me Romën dhe në vitin 168 pushtohet nga Roma dhe bëhet një nga qendrat e njësive administrative të Perandorisë Romake. Me reformat e Dioklecianit bëhet qendër krahinore. Aty kalonin rrugë tregtare të rëndësishme drejt bregut Dalmat, nga veriu, dhe nëpërmjet luginës së Drinit për në Kosovë, nga lindja. Mbas vdekjes së heroit kombëtar Gjergj Kastrioti, i cili drejtoi rezistencën e popullit shqiptar ndaj pushtimit të Perandorisë Osmane, në vitin 1479 Sulltan Mehmeti II rrethon përsëri Shkodrën me mbi 100.000 ushtarë, si qyteti i fundit shqiptar i papushtuar.Mbrojtja vazhdoi mbi shtatë muaj nga një garnizon prej 1600 vetash, i cili u dorëzua me kusht. Kjo qëndresë u përshkrua nga historiani i parë shqiptar dhe dëshmitar i kësaj ngjarjeje, shkodrani françeskan, humanisti At Marin Barleti. Libri i tij “Rrethimi i Shkodrës” u botua në Evropë në vitin 1504. Trashëgimia kulturore e Shkodrës për kombin shqiptar fillon që në shekullin XV, me shkrimet e para në gjuhën shqipe. Kemi në këtë qytet shkrimtarët, gjuhëtarët, historianët e parë të vendit. Në shekujt XVIII-XIX kemi institucionet e para shtetërore që pasqyrojnë lidhjet e Shkodrës me botën e qytetëruar evropiane. Për herë të parë në Shqipëri zhvillohet arti, sporti, lindin muzetë dhe bibliotekat. Fillon arti fotografik, shtypshkrimi dhe më vonë kinemaja dhe energjia elektrike. Me ndarjen e Perandorisë Romake, Shkodra, sikurse e gjithë Iliria e jugut kalon nën kontrollin e Bizantit, por vazhdoi të varej nga Kisha Katolike e Romës.

Kështjella Rozafa është monumenti historik më i vjetri, e cila filloi të ndërtohet në shek V-IV para Krishtit, ndërmjet lumit Drin dhe Buna. Në shekullin V-IV para Krishtit filloi ndërtimi i kalasë me gurë ciklopikë të puthitur pa llaç. Kalaja është e vendosur mbi një kodër në hyrje të qytetit, në një lartësi 130 m.

Ajo është vendosur në pikë strategjike për të kontrolluar fushën bregdetare, hyrjen në liqenin e Shkodrës, si dhe kalimin në thellësi të vendit e të Ballkanit në Lindje. Kështjella ka një histori të gjatë luftarake dhe lidhur me qytetin e Shkodrës ka një gojëdhënë popullore.

Prof. Giuseppe Gelcich, nji nder studjozt ma te çenshemt e ma me autoritet te vjetersive shqyptare, tuj fole permbi zhvillim tone kulturar, para te XV shekull, thote: “Shqytari i pajisun prej natyret me ‘i kuptim te forte e me i shijim te bukur, kishte stolise gjytetet e veta me permendore (monumenta) artistike fort te çmueshme e, deri qi kto gjytete ran rrash per toke prej zjarmit e pezmit t’ anmikut, s’pran tuj dergue me shumice rraqe argjanti, fildishi, kureli, kriri (zadefi), si edhe shkallme, arme e ene remi te punueme me mjeshtri e hollim te madh gjithkund neper Ballkan e nder vise, kndej e andej detin. Petkat mandej te qendisuna n’ ar per bukuri, qi u perdorshin asokohe ne Ballkan per stoli shtati e shpije, vishin edhe kto prej andej. Arti rromanesk ne Dalmacje pat shkasin ma te madhi e te paret apostuj prej Shqypnije.

Kta ndodhte sa mbretnote paqa ne vendin tone, pse, si nisen m’ u dynde shqyptaret katolike, gjith perparimin, kulturen e influksin e tyne kah Dalmacija, Gelcich e permbledhe me kto fjale:

“Sa familje, qi sot thirren dalmate, rrjedhin prej te hikunve t’ atyne kohve! Sa sende, qi sot shumica i mban per arte e vepra dalmate, nuk jane tjeter veç krijime e vepra te daluna prej mjeshtris e zhenis shqyptare!”

Prap Prof.Gelcich, tuj rí ne bisede me P. Gjergj Fishten permbi arte te hershme ne Shqypni, dishmoi, se veç mbrenda nji shekullit te vetem, tuj nise gjate Bregut te Bunes e deri ne gjytet te Djokles afer Podgorices, njitfeshin 82 piktora me za, te cillve u dihej edhe emni.”

Po kush nuk e zgjodhi kete zonë ,ku thyheshin e ende thyhen lindja me perëndimin? Turku ,serbi ,komunizmi e të gjithë ata që kalun këndej pari.

Gjakovë.Dhjetor 2013

nga Albert HABAZAJ/

Konferenca e radhës e Shoqatës Atdhetare – Kulturore “Labëria” për degën e Vlorës i zhvilloi punimet në mjediset e sallës së konferencave të Pallatit të Kulturës “Labëria”, Qendra Kulturore, Skelë, Vlorë, më datën 3 dhjetor 2013. Në këtë takim mori pjesë edhe vetë Kryetari i Shoqatës Mbarëkombëtare Atdhetare – Kulturore “Labëria”, Prof. Dr. Ago Nezha. Shumë i nderueshëm, prekës dhe dinjitoz qe pjesëmarrja në këtë kuvend e z. Ahmet Demaj, kryetar i shoqatës “Labëria” për Vlorën. Akoma ishte e freskët dhe ende është e patharë plaga e rëndë që i shkaktoi  trimit të urtë Ahmet Demaj ikja e parakohshme, aksidentale dhe e padrejtë e bashkëshortes së tij fisnike, mësueses Mirjane Demaj. Burri i Velçës dhe i Labërisë, për hir të nderimit që i bëri shoqëria labe, u ngrit mbi dhembjen dhe bëri zakonin e burrit lab, doli nga shtëpia, se e kërkoi detyra hyjnore e mëmës Labëri, priti shoqërinë e miqësinë në kuvend e mori pjesë në këtë takim të rëndësishëm. Vërtet nuk e mbajti ai raportin, por pjesëmarrja e tij, qëndrimi i tij, mesazhet që transmentoi, folën shumë e kuvenduan labërisht, vëllazërisht. Shembulli i tij është një model i lartë burrëror, që shënohet gati unikal në trevat tona e do të mbahet mend gjatë si gjest fisnik e trimëror dhe shkollë edukimi për të tjerët, sepse jeta i ka edhe këto halle, larg qofshin, sepse, si duket, edhe vdekja i duhet njeriut, për të provuar forcën, kurajon dhe karakterin e tij në këtë jetë “jallane”, me lule e furtunë.

Raportin mbi veprimtarinë e Shoqatës Atdhetare – Kulturore “Labëria” për degën e Vlorës e mbajti sekretari i Shoqatës Atdhetare – Kulturore “Labëria” për Vlorën, z. Albert Habazaj. U bënë pyetje dhe u kthyen përgjigjet përkatëse, qysh në fillim të analizës. Pastaj filluan diskutimet, nga ku do të shënojmë për botim disa prej tyre: Qani Dervishi, përfaqësues i labëve nga Tepelena, me banim në Vlorë, ndër të tjera tha: “Kjo periudhë dy vjeçare ka qenë e sukseshme dhe janë kryer mjaft detyra shoqërore atdhetare – kulturore, sipas Statusit dhe, patjetër, si vijim i traditës më të mirë labe, në kohët e reja. Vlen për punë Albert Habazaj, sekretar i shoqatës; z. Ahmet Demaj, me një punë të shkëlqyer dhe  u them të dyve: “Hallall iu qoftë!”. Kryesia e re të eci në shembullin e punës së këtyre dy viteve. Pjesëmarrja e grave në kryesi është pozitivisht evidente dhe një gjë shumë e mirë për të ardhmen”. Zotëri Dervishi shtroi problemin se, shumica apo, si i thonë tutje, mazhoranca e “qeverisjes horizontale” përbëhet nga burra, sidomos të moshës së tretë, prandaj të punojmë për futjen në shoqatë, – tërhoqi vëmëndjen ai, – dhe patjetër në kryesinë e shoqatës, të moshave të reja. Veprimtarja Vitori Hasani, Prof. As., mjeke në profesion, theksoi se veprimtaria e shoqatës ka qenë e madhe, sidomos në 100 vjetorin e Pavarësisë qe një gur i çmuar. “Dua të veçoj – u shpreh ajo – punën e z. Ahmet Dema dhe të Albert Habazit, prandaj jap dhe mendimin, që të dy, këta zotërinj të qëndrojnë”. Shpresim Kasaj, kryetar i shoqatës Atdhetare – Kulturore “Armeni”, shprehet se është dakort me të dy parafolësit, aq më tepër që Labëria e Vlorës bëri gjithë atë “bum” aktivitetesh të shkëlqyera, që organizuan të dy drejtuesit e shoqatës sonë në Vlorë. Shtrirja e aktiviteteve qe e mirë, që nga Drashovica, Mesapliku, Dukati, sidomos dy aktivitetet në Teatrin “Petro Marko” qenë model e ngelen të papërsëritshëm. Aktiviteti i shoqatës “Labëria” për Vlorën, gjatë 100 vjetorit, qe i shkëlqyer në Vlorë. Po përmend për punë cilësore dy drejtuesit e shoqatës sonë, z. Ahmet Dema e Albert Habazaj”. Sulçe Çela, mësues veteran dhe sekretar i shoqatës “Velça” tha se të gjithë kemi kontribuar për mbarëvajtjen e veprimtarive atdhetare kulturore të Labërisë në Vlorë, por peshën e kanë mbajtur dy të parët, që ne i përmendim gjithmonë me respekt, z. Ahmet Demaj dhe z. Albert Habazaj, që kanë treguar aftësi të rralla drejtuese dhe komunikuese në komunitetin lab këtu, prandaj mendoj që të dy të qëndrojnë në krye përsëri. “Kam dy mendime, – theksoi ai – ta shkruajmë mirë atë që bëjmë. Për mua të mbahet ditar historik për veprimtaritë atdhetare – kulturore që bën kjo shoqëri e madhe e organizuar e Labërisë në Vlorën Bregdetare. Kushdo që të zgjidhet të ketë synim që të punohet për muzetë. Ditari dhe muzeu të jenë në qendër të punës së kryesisë, forumit dhe drejtuesve të rinj që do të zgjidhen”. I ftuar, Dr. Asqeri Llanaj, kryetar i shoqatës Atdhetare – Kulturore “Cakrani” përshëndeti të dy drejtuesit e shoqatës “Labëria” për Vlorën, por edhe Prof. Dr. Ago Nezha, sidomos për rëndësinë që i kushtoi kësaj Konference në Vlorë, duke marrë pjesë vetë personalisht në këtë kuvend të rëndësishëm e nevralgjik labësh. “Keni qenë në krye të aktivitetev kombëtare – theksoi doktori – dhe me ç’di unë, edhe harxhimet janë bërë nga xhepi juaj. Edhe një herë ju falënderoj dhe jam gati t’ju ndihmoj”. Ndërsa mësuesi veteran Xhafo Muçaj, kryetar i shoqatës “Brati”, ndër të tjera, u shpreh: “Binom shumë i mirë dyshja që ka drejtuar këto dy vite “Labërinë” në Vlorë! Rëndësi t’i jepet shkollave të fshatrave për vlerësim. Dhjetë ndër to në rrethin e Vlorës kanë mbushur shekullin, 100 vjet dritë diturie në gjuhën shqipe. Veprimtari i dalluar, Serri Tushi nga Vermiku, vuri në dukje se drejtimi dhe veprimtaria e shoqatës “Labëria”, Vlorë ka qenë e shkëlqyer. “Them që ky binom të mos prishet edhe në të ardhmen” – nëvizoi veterani shembullor i arsimit, në gjakun e të cilit gëlon edhe zjarri ideal i Bajram Tushit, njërit nga katër Heronjtë e Topanasë. Piro Hodo, kryetar i shoqatës së Bashit, theksoi se edhe në Bashaj, këtë gusht të 2013 – ës, që kaloi, krijuam shoqatën. Si shoqatë e re që jemi, presim ndihma konsultative sipas statusit të Labërisë dhe përvojës që kanë Tërbaçi, Dukati, Vranishti, Bolena, Gumenica, Velça, Kuçi, etj. Punë të mirë bën gazeta “Labëria”, por në zona të thella kjo gazetë e dashur nuk vjen. Mirë ka nisur puna me muzetë dhe me lapidarët, të eci më mirë. Jam i mendimit që të dy zotërinjtë të qëndrojnë në drejtim, si element. Me interes u prit fjala e Prof. Dr. Bilal Shkurtaj, kryetar i shoqatës “Vranishti i Vlorës”, nënkryetar i shoqatës “Labëria” për Vlorën, ish – rektor i Universitetit “Ismail Qemali” të Vlorës për 10 vjet, “Personalitet i Shquar i Labërisë”. Profesori dha mendime, se ka vend për shtrirje dhe për pjesëmarrje. Ka shumë intelektualë, bij të Labërisë, me të cilët, duhet të punojmë për t’i afruar atje ku u takon dhe së dyti, – theksoi ai – shumë mirë bëjmë, që bëjmë vlerësime të njerëzve, por të kemi një listë të figurave të shquara, për t’i vlerësuar pë vijimësi. Jam dakort me të dy drejtuesit. Me shumë emocion labërisht u pritën dy fjalët e Ahmet Demës: “Ju falënderoj sinqerisht për ndihmën shpirtërore, që më keni dhënë. Shtëpia nuk mbahet pa themele në këmbë. Falënderoj profesor Ago Nezhën për ndihmën që na ka dhënë si degë në Vlorë. Dhe një herë ju falënderoj”. Pa diskutim, me shumë dëshirë dhe interes u prit fjala e kryetarit të “Labërisë” Kombëtare, Prof. Dr. Ago Nezha: “Kemi bërë një program për zgjedhjet, por aktiviteti i madh u shty për në prill, – tha ai – dhe, sipas modulit të rotacionit, do të bëhet në Gjirokastër. Ngushëllimet për Ahmetin i kam bërë familjarisht në familje, por sot e ngushëlloj në emër të shoqatës “Labëria”. Më tej ai theksoi, se dega e Vlorës ka patur një dinamikë në rritje, sidomos këto dy vitet e fundit, prandaj falënderoj të dy drejtuesit. Është një punë e vlerësuar, por e papaguar. Secili të thotë: “Çfarë i jap unë shoqatës dhe jo vetëm të kërkojmë llogari çfarë bën kryesia. Drejtuesi duhet të thotë, mendoj kështu. Vlora, dega e saj u shqua, sidomos në 100 vjetorin e Pavarësisë. Shoqata “Labëria” nuk është asnjëherë politike, prandaj secili të kontribuojë për Labërinë pa te kutia të bëjë ç’të dojë. Bashkohem me gjithë opinionin, që z. Ahmet Demaj dhe Albert Habazi të qëndrojnë në drejtimin e degës së Vlorës. Kam asistuar në disa aktitivitete dhe kam ngelur shumë i kënaqur nga ata. Të punojmë më shumë për futjen e intelektualëve vlonjatë në shoqatë. Është shumë e drejtë futja e gruas në shoqatën tonë. Mirë është që ne të marrim njerëzit tanë, që të shtëpisë e të afërmit, sepse duke parë, duke qënë afër, ata do të shohin një punë të mirë. Kam qenë dhe jam shumë i angazhuar. Të zgjidhet një kryesie re edhe me gra, edhe me të reja e të rinj aktivistë. Lini edhe vende bosh, që të futen më vonë, me dëshirën e tyre. Më në fund Profesor Nezha theksoi tekstualisht: “Në këto grupimet tona shoqërore dhe konkretisht në shoqatën atdhetare kulturore, mos kërko llogari, jep llogari!” Mesazhi është i qartë, kuptimplotë dhe progresist për të gjithë ne, idealistët e Labërisë dhe bijtë e saj, që u dhëmb mëmëdheu i përbashkët lab.

Sipas procedurës, drejtuesi i konferencës lexoi emrat e kryesisë së mëparshme, të cilët u diskutuan e u votuan, nga ku një një pjesë u rikonfirmuan përsëri, ndërsa u shtuan edhe të rinj, që plotësuan kryesinë e re të shoqatës “ Labëria” për Vlorën, të përbërë për dyvjeçarin 2013 – 2015, si më poshtë: Ahmet Demaj (Velçë), Albert Habazaj (Tërbaç), Bilal Shkurtaj (Vranisht), Kristo Çipa (Himarë), Vitori Hasani (Vranisht), Dane Hoxha (Matogjin), Tajre Bozhani (Dukat), Ruzhdi Bajrami (Bolenë), Qani Dervishi (Sinanaj, Tepelenë), Sulçe Çela (Velçë), Kastriot Karabolli (Kallarat), Mustafa Dedenika (Dukat), Zigur Suli (Kuç), Luto Memokondi (Brataj), Sejmen Gjokoli (Gjirokastër), Astrit Muho (Lops, Tepelenë), Anila Amataj (përfaqëson brezin e ri, vajzat e Labërisë), Fatmir Hodo (Gumenicë), Eqerem Canaj (Smokthinë), Shpresim Kasaj (Armen), Asqeri Llanaj (Cakran – Mallakastër), Flora Malaj (Brataj), Piro Bregu (Kaninë), Nuri Llanaj (Treblovë) dhe Agim Ruka (Matogjin). Kryetar u rizgjodh Ahmet Dema dhe sekretar përsëri Albert Habazaj. Për kryetar i përgjithshëm u propozua Ago Nezha dhe sekretar i përgjithshëm Xhemil Çeli; si përfaqësues i Vlorës në  qendër u propozua Bilal Shkurtaj, ndërsa u sugjerua që nga Tirana të promovohet një emër i ri, ai i  Prof. As. Benard Zotajt, me  origjinë nga Ramica.

Nga Ramiz LUSHAJ/

1.

Një vend po u braktis nga poetët e lartësive poetike rrgallet disi nëpër shkretani jo të vogla. Kjo ka fektue kaherë edhe në qytetin tim alpin, në krahina të rrethit tim në brigje të Valbonës e të Drinit. Eksodi i poetëve të lindur në truallin e Eposit të Kreshnikëve, në Eposin sa epik dhe lirik të Malësisë së Gjakovës (Tropojës) nisi herët. U ba masiv dekadat e fundit. Një qytet pa poetë është si një shtëpi që nuk përkund djepe.

Brezi i poetëve të viteve ’70 ishin e mbeten një brez i madhërishëm Ishin e mbeten vargmale poetike. Asokohe banë atë që ndodh rrallë: Tropoja – sa për luftërat e mëdha e bukuritë e rralla përmendej edhe për poetët e saj të mirë, të cilët themeluan, promovuan e lartësuan “Shkollën poetike tropojane”. Shqipëria asokohe kishte vetëm dy shembuj të tillë të përngjashëm: Lezhën dhe Tepelenën.

Ma i pari me botime poetike dritnoi Mehmet Elezi me vëllimin poetik “Zhurmojnë ujvarat” (1970). Mbas tij, Ndoc (Anton) Papleka me “Zëri im” (1971), “Ecim” (1974) e “Njatjeta, diell” (1976). Skënder Buçpapaj me “Zogu i bjeshkës” (1973). Avni R. Mulaj me “Valbona e kaltër”(1974), “Orët e mia”(1976) e “Currila”(1977). Hamit Aliaj me “Bjeshkët janë mbiemri im” (1974). Halil Buçpapaj me “Gurrat e rudinave” (1974). Feride (Mahmudaj) Papleka me “Ëndrra dhe fishekzjarre” (1974). Selim Aliaj me “Njerëzit e dritës” (1977). Besnik Mustafaj me “Motive të gëzuara” (1978). Katër poetë: Ndoc Papleka, Xhevahir Spahiu nga Skrapari, Hamit Aliaj e Skënder Buçpapaj me përmbledhjen poetike “Epikë” (Rilindja, Prishtinë-Kosovë, 1979).

Këto yje poetike të viteve ’70, ndër kohna, ikën te-tanë nga Tropoja. Selim Aliaj nga Kasajt, “poeti i dritës”, mbeti i parafundit, të cilit kur ishte “Lufta e Kosovës” (1999) s’di se kah plumba vrastarë aksidental ia këputën jetën e fjalën në mes, po mbeti flakadan i ndezur emri dhe poetika e tij. Në një vend ku vriten poetët nuk mund të jetojnë as ujqërit.

Ma i fundit qëndrestar i mos ikjes, nga poetët e Brezit ’70, ishte poeti emblematik, Hamit Aliaj. Nuk e di se cila/t e martë ia dha rrugën e ikjes nga bjeshkët e veta, nga qyteti alpin, nga bajraku i Kasajt. Po të tilla të marta kemi secili prej nesh. Vektorë, motive e aktorë të të martave të mëdha e të vogla, disa sish, që e shtynë në kapërcyell të shekullit të ri edhe poetin Hamit Aliaj me u çvendos nga Lugu i Malësisë me qytetërime antike e mesjetare dhe me ra në metropolin e çakorduar të Tiranës kanë nxanë vend edhe tek ma i fundit vëllim i tij poetik “Njëqind vjet e Martë” me plot 90 poezi, botue tek “Kristalina KH” e Kadri Hykajt në Tiranë. Shpeshtas. ritualisht, Hamit Aliaj rikthehet në vendlindjen e vet si tek poezia “Mall” (fq. 9): Në këtë qytet prej të cilit ika / (Po ai s’po ikën kurrë prej meje) / I mallkuar endet të ritë tim / Si lis i harruar vrarëreje / Në këtë qytet ku shkrova lirika / Të cilat s’i shkruaj kurrë më, dot / Kurrkush s’më njeh dhe nëpër këngë / Në vend të rimave dalin lotë /.

2.

Hamit Aliaj, magji e madhështi e fjalës poetike, kurrë/sesi nuk e deshti ikjen nga vendlindja e vet. Përkundrazi: edhe në vitin e egër ’97 rrugëtoi paqësor nga Alpet ku edhe Orët e Malit kishin marrë arrati, eci mbi gëzhojat e plumbave e erën e minave drejt metropolit busullhumbur të Tiranës për me e botue të pestin vëllim poetik “Mungon Viti Një” tek enti botues “Albin” i mikut të tij e të Tropojës, Spiro Dede. Asokohe kur edhe buka gatuhej me lotë e barut, shumkush shprehte habi e entuziazëm të shumëfishtë për misionin fisnik e optimist të poetit Hamit Aliaj, teksa me veprimin e vargjet e tij jepte mesazhe engjëllore paqeje për t’iu ul grykat armëve të dreqnive, marrive e kotësive.

Në mesnatën e 31 tetorit 2001 të qytetit alpin, lugatë vampir të politikës çikllope të hakmarrjes bio-politike, me 5 kg tritol C4, e hodhën në erë pallatin ku shënjestrohej deputeti e kryetari i degës PD të Tropojës, Azgan Haklaj, e nga ky eksplozivim politik terrorist e humbi jetën aksidentalisht gazetarja e re, martirja Shotë Haklaj. Aty, ndër 19 familjet që iu shkatërruan shtëpitë ishte edhe ajo e poetit qëndrestar Hamit Aliaj (Azgan Haklaj. Vepra “Për Kombin, Për Demokracinë”. Tiranë, 2011, fq. 168). Ai pallat, përndryshe, ishte edhe “pallat i njerëzve të letrave”, ku pesha e librave të bibliotekave vetjake në shtëpiat e tyre ishte ma e madhe se e tullave të tij. Vetëm pesë librat margaritar poetik të Hamit Aliaj ishin pesë milionë herë ma të randë në vlera visarore, në tokaqiell e breza, sesa ky pallat pesëkatësh. Një pyetje i pati shtrue në vitin 2001 poeti e analisti Preç Zogaj kohës e politikës: “Sa kushton mospërkulja?”. As vetë nuk po di çka me iu thanë: ndoshta ka çmimin e vdekjes së parakohshme e të pafajshme si gazetarja Shotë Haklaj; ndoshta ka çmimin e burgosjes politike si politikanin e analistin Azgan Haklaj, tashti edhe me katër libra suksesor; ndoshta ka çmimin e çojes çvendostare engjëlltare nga vendlindja si poeti epik e lirik, Hamit Aliaj.

Dhe erdhi një ditë, jo si gjithë të tjerat, dhe emblema e gjallë e qytetit e rrethit tim/tonë të mrekullive alpine e njerëzore, dhe “Homeri malësor”, Hamit Aliaj, iku andej ku s’ndejt as në të ritë e vet: erdhi, si edhe ne të tjerët, në Tiranë. Poetë të lartësive poetike si Hamit Aliaj janë “qytetar të botës”, piedestale të gjalla të kohës, lartësi të së ardhmes, edhe kur ka pasë “Mur Berlini” apo “Mur Lane”. Poeti Hamit Aliaj, si të gjithë poetët që jetojnë me poezinë e për poezinë, është jashtë politikës së ditës, brenda kohës, në genet e së djeshmes, në farën e së ardhmes, ndaj kërkon t’i kapërcejnë të martat, me i lanë në plakaninë e vet, në ferrin e vet, ashtu sikurse tek poezia “Njëqind vjet e martë”(fq. 50): “M’u plak e marta, njëqint vjeçe m’u bë / Një e djelë më duhet / Për meshë a për dasma…”.

Poetin Hamit Aliaj, tashma i larguar nga vendlindja, e merr malli për Itakën e tij, Kasajt, ndaj në poezinë “Porosi në ikje” amaneton: “Shtëpinë e vjetër ua lashë /Veç një dritare mos ma mbyllni kurrë / Se vjen ndonjë natë shpirti i babës / Dhe këqyr a ka hi në votër / Manin mos ma prisni, as qershinë / Janë drurët më fisnikë të jetës: / Prej manit bëhet çiftelia / Prej lëvores së qershisë, tezgjahu i saj / Kthehet ndonjë ditë një këngëtar i gjakut tim, bre!”/(fq. 27).

3.

Hamit Aliaj ka kodet e veta poetike. Është poet i mesazheve të mëdha. Priti 12 vite mos me i djeg poezitë e tij në furrën e kohës, nga “të martat” e kohës. Më 1986 doli me vëllimin e dytë poetik “E ruaj një fjalë për ty”. Kisha me thanë se si rrallkush, bash në kryetitull më duket se e kishte parandjerë vrelltë të nesërmen ngadhnjuese të Demokracisë në Shqipërinë Londineze, të Lirisë e Pavarësisë së Kosovës euro-atlantike, etj.

Vite ma vonë, më 1991, dukej se me kryetitull të librit të tretë: “Lotin nuk ta fal” i paralajmëronte të gjithë: intelektualët, trimat e batakçinjtë e Demokracisë së re e të brishtë. I donte, këta të gjithë, pa të “Marta” ndaj kombit, të ardhmes së tij.

E sëvonit, ndoshta, disi i pakënaqun e i papajtueshëm me “të martat” e Çështjes Kombëtare Shqiptare, me “të martat” e Tranzicionit të vështirë e të tejzgjatur në Shqipëri etj., do të vinte me vëllimin e pestë poetik, emblematik, domethanës: “Njëqind vjet e Martë”.

Në jetën e poetit misionar, në jetën e kombit, ka edhe ditë pa të marte, të cilat ka njëqind vjet që i pret siç është Pavarësia e Kosovës,, që e ban të lumtur për njëmijë vjet, si tek poezia “Nata e parë në Gjakovë”: Njëqind vjet për të mbërritur tek ti… / Jam më i pasuri mbi dhe: / Kam timen këtë natë / Që ndan mijëvjeçarë. / (1999, Gjakovë).

Sot kanë ndryshue kohnat. Njerëzit kërkojnë mbiemra në kohë e prej kohës, etj. Kjo shprehimohet me art e simbolikë nga poeti Hamit Aliaj tek poezia “Gjergj Elez Alia i ri” (fq. 81):

Gjergji shkon të dielave në kishë,

Elezi – të premteve në xhami,

Alia – në diskotekë.

E secili kërkon të bëhet mbiemër.

Gjergji im i ndarë në tre pjesë…

4.

Athina u ngrit lart në antikitetin e saj helen, pasi i deshi poetët e vet, filozofët e saj poetë. Ndoshta, Tropojës time i keq erdhi viti i mbrapshtë ’97 edhe për faktin se i ikën poetët, lisnaja poetike. I ikën poetët e Brezit ’70 e, pas tyre, edhe ata të Brezit ’80, të Brezit ‘90, të cilët ia çuan emrin Tropojës në kupë të qiellit edhe në ndonjë rast kur vendlindja iu dha kupa mërzitije e malli. Ndodhi ajo që s’duhej të ndodhte: Tropoja, kjo Malësi e Gjakovës, mbeti pa lisnajën e vet poetike dhe vendin e rendin e fjalëve e kangëve poetike e mori pushka e mbrapshtive gjithfarësh.  Pushka e zezë me flakë të kuqe. Pushka vrastare e vitit të zi ’97 që solli gjakderdhje e gjakmarrje. Poeti i lartësive poetike Hamit Aliaj tek vepra ma e fundit “Njëqind vjet e Martë” kushtimon një poezi për 150 “të vrarët e Hiçit” të vitit ’97 në Tropojë, të cilët e prekin deri n’atë cak saqë  edhe “fjalën e harroj” tek poezia e arrirë “Ditëlindjet e të Vdekurëve” (fq. 53-54), të cilën po ua përcjell nji cope pa i hjek astenji germë dhimbjeje të pamatë, tragjedi të thellë:

Në qytetin ku u vura emrat fëmijëve

Në çdo pëllëmbë ka një përmendore të pabërë:

150 janë të vrarët e Hiçit.

Tash kur shkoj një herë në stinë,

Njëherë në stinë se kështu më thotë”Pse”-ja,

Të 150 i shoh me sy

Në qytetin e vogël dalin si dikur,

Kanë vrarë njëri-tjetrin, po bashkë rrijnë

Dhe mua ma ruajnë një gotë në tavolinë,

Qyteti bën festë dhe dritat si shkimë,

Ata, si dikur, qeshin me shoshojnë

Dhe njëri-tjetrit i japin dhuratë

Plagët e veta për ditëlindjet që zezojnë

Ditëlindje

Të vdekurish a keni parë?

Dhe unë fjalën harroj,

Duke parë vajzat që ata patën dashur,

Që falin lulezeza e kërkojnë lulehëne.

Dhe ikin të tmerruar se tuten prej fantazmash…

E gjithçka mbaron sa këndon gjeli i parë…

Vendlindja ime, Malësi e Gjakovës, ruaj ma shumë e ma mirë se deri më sot, poetët e tu të lartësive kombëtare të viteve ’70. Ose, të paktën, ata poetë të kahershëm e të rinj që kanë mbetë  trojenik në Tropojën tonë, si Lulzim Logu, Gjon Neçaj, Haki Zllami, Asllan Osmani, Gjon Markokaj, Jonida Osmanaj – Saka, Hasan Buçpapaj, e dhjetra të tjerë. Mirënjohje ndaj tyre që po botojnë libra poetik, antologji poetike (si kjo e fundit me poetë nga Malësia e Gjakovës dhe nga Gjakova), kanë një klub të shkrimtarëve aktiv si rrallëkund në Shqipëri me disa veprimtari në Tropojë, Gjakovë, Pejë, Deçan, Junik, etj.

Duhen poetët e poeteshat të këndojnë qoftë edhe për ditët e zeza, për të vrarët e varret. Mbi të gjitha duhen me t’i hyjnue tokat, njerëzit, malet, se kështu preken lartësitë, ujëvaron jeta, tuten dreqnitë e shekullit të vjetër e të ri.

Tropoja (Malësia e Gjakovës, Malësia e Mirë) nga “prodhimet” ma të mira ndër shekuj i ka veprat e poetëve të saj të të gjithë brezave, të publicistëve e historianëve të saj. Autorët, në çdo vepër, në CV e tyre shënojnë: vendlindja Tropojë. Pra, ata kudo që ndodhen, në vendlindje e kudo në Shqipëri e në diasporat shqiptare në botë, krijimtaria e tyre ka emërtesën “Tropoja” dhe mbijeton në dekada e shekuj ma shumë se çdo prodhimtari tjetër nga duart e mendja e njerëzve të saj të mrekullueshëm.

5.

Shpesh bijtë e shpërngulur me çoje e harrojnë tokën e vet. Po ata që e kryejnë një akt të tillë nuk janë poetët tropojas të Brezit ’70. Nuk është Hamit Aliaj. Nuk janë as Mehmet Elezi, as Ndoc Papleka, as Skënder Buçpapaj, as Avni Mulaj, as Halil Buçpapaj, as Besnik Mustafaj.

Nuk janë as poetët e tjerë tropojas të lartësive të ndryshme, të cilët janë larguar nga vendlindja përgjatë dekadave poetike të mapasme, që po i rendis si më vijnë në mbajamendje të çastit: Jahë Margjeka, Mujë Buçpapaj, Skënder Sherifi, Shkëlzen Zalli, Ukzenel Buçpapaj, Arbër e Bislim Ahmetaj, Alfons Zeneli, Zeqir Lushaj, Zef Mulaj, Fran Ukcama, Sami Neza, Jak Përpali, Marash Mëhilli, Guxim Alimani, Elona Zhana, Zog Hysenaj, Azem Baliaj, Manjola Brahaj, Almona Bajrami, Nikollë Ulndreu, Dritan Niklekaj, Gjin Gjonpali, Mehmet Berisha, Skënder Haklaj, Gjin Progni, Osmanie Çakraj, Valbona Hykaj, Riza Haklaj, Hydajet Bajri, e dhjetra të tjerë.

Java ka shtatë ditë. Poetët , në një kuptim të caktuar, janë dita e tetë e javës.

Poetët kujtohen në vendlindje në çdo ditë të javës, kanë minutat e orët e veta në kujtesën e bashkëvendasve, me vargjet e tyre poetike. Njejtësisht e njëherash edhe poetët e kujtojnë në memorie e vargje vendlindjen e tyre. Me i mbledhë te-tana këto minutazhe vargevijë e fjongojnë tufalajkë një “ditë të poetëve”, ditën e tetë të javës. Është një ditë shpirtërore, jetësore.

Tek “Njëqind vjet e Martë” poeti Hamit Aliaj e ka “ditën e tetë të javës” për vendlindjen e vet të bekuar, aty “ku bëjnë be në qiell edhe në gurë / E thonë: na lind djalin shqipja në flamur”/(fq. 74).

Diku tjetër (fq. 87) Hamit Aliaj  artnon me vargjet: “Kulla breg Shën Drinit / Kush ua ngatërroi emrin e ndërtimtarit? / Babiloni udhëton…/ Prej manushaqes së Drinit / Lindet njeriu / Edhe pse qielli ende mbahet / Në brirët e dhisë së egër: / Shën Drini…/”.

Si rrallkund tek poetët jeton vendlindja me gjithçka të sajën. Si rrallkush poetët i ngrejnë vendlindjes “malet e dyta” me poezi e kangë nga ma të bukurat. Në mes tyre, me ta, edhe poeti Hamit Aliaj.

Në poetiken e tij Hamit Aliaj kushtimon poezi për vendlindjen e tij, Tropojën (fq. 69): “…/ (Qiteni pëllembën e dorës t’u a gjej në hartë) / Sipas Kalendarit të Noes, prapë shkoj atje / Kam lënë hijen time…/”.

Poeti bohemik Hamit Aliaj është qytetar i Malësisë së Gjakovës, i Shqipërisë Londineze, i Kosovës euro-atlantike, i Maqedonisë që po e dështon Marrëveshjen e lindur e të lidhur të Ohrit, të trevave shqiptare nën Mal të Zi që po kthehen në një “Çamëri të dytë”, të Luginës së Preshevës që Serbia po e kthen në një gollo-nacionale raciste për shqiptarët trojenik, i Çamërisë me rrethina që ndahet në Qafë Botë, etj. Njëherash është edhe qytetar i Ballkanit dhe i Europës, qytetar i botës. Bohema e tij poetike, njerëzore, kombëtare dritëron reale e shumëdimensionale tek poezia e bukur e mjaft domethanëse, tek poezia “Udhëtim” (fq. 6);

Nisem për në Krujë, mbërrij 500 vjeç,

Nisem tek e dashura, arrij 20 vjeç,

Në shtëpinë ku linda, mbërrij njëvjeçar.

Poeti Hamit Aliaj, ashtu sikurse edhe Skënder Buçpapaj, Anton (Ndoc) Papleka,  Avni R. Mulaj, Mehmet Elezi, Besnik Mustafaj,  është një mal poetik në vendlindjen e tij, në “Shën Tropojë”, një nga vargmalet poetike të saj, dhe pa mëdyshje: është një lartësi poetike e viteve ’70 dhe një lartësi poetike në rritje në shekullin e ri, është një nga lartësitë e poezisë së sotme shqipe.

Tiranë, dhjetor 2013

Lexim i 18 veprave të Mexhid Mehmetit/

( Sa shpesh na shkuan ardhjet e u kthyen shkuarjet s’ ka të numëruar. Përsëritjet  përherë po na bëjnë të vendnumërojmë. Unë nuk e dua as vrasësin as të vrarin. Alfabetin e  lirisë dhe  të gjuhës  nuk e kam ndërruar, jam ai moçmi. Arti im në  plot vargje kullon gjak. Më  kot  dihati të  shkurtoj udhën, por udhë  të tjera të  pafund  ma  mbyllin  udhën , shprehet  shkrimtari, Mexhid Mehmeti, nga  Presheva )Mexhid Mehmeti, poet, romansier, dramaturg,tregimtar, dhe publicist, ka kohë që ka hyrë në gjithësinë letrare të kombit tonë. Ai për 50 vjet krijimtari poetike nuk ka ndalur betejën  mbi letrën e bardhë. Janë 5 mijë faqe tekst të shkruara nga ky shkrimtar prodhimtar.

Shkrimtarët e Kosovës Lindore ( Bujanovc, Preshevë, Medvegje ) janë shkrimtarë të gjakut të fisëm, shkrimtarë të etërve të tyre të lashtë. Për liri më thotë Mexhidi, kurrë nuk mund të bëjmë sa duhet. Për vlerat e lirisë, duhet të punojmë gjithë jetën, ky është mesazhi im.

Fqinjët tanë, jo rrallë  kanë etje për gjak, për luftë, dhe për interesa të tyre. Ky  fakt  tragjik  po  e  ndjek vazhdimisht popullin tonë. Ende pa u tharë gjaku i ‘ 99- tës , Kosova Lindore, druaj se, duhet t´ia nis luftës nga e para, për luftat  e pakryera, dhe për pjesët e betejave të pafituara.

Ata që aktualisht bëjnë urdhërin e kësaj kohe, gjakun e kanë lëndë larëse nëpër fushat e betejave, shkruan poeti Mexhid Mehmeti në librin e tij, “ Trungu i pikëllimit”. Poezia tek unë shprehet Mexhidi, nuk di të flë, nuk di të heshtë, se gjak më kullon shpirti, thotë autori i 18 veprave letrare.

Në dramën e Kosovës, në dramën e popullit tim, ne vazhdimisht jetojmë me dhimbjet e aborteve banale të historisë. Presheva po e jeton periudhën e një pushtimi të egër serb. Abortet historike në këtë pjesë të Evropës janë me pasoja të mëdha gjaku. Njerëzit duhet të flasin, të flasim duhet të gjithë.

Nuk di pse më shfaqet njeriu ngrënës i baladave, ajo fytyrë e pafytyrë në mes të epizodave të kinemasë sime. Sepse, shumë kemi jetuar me “lirinë” e të tjerëve, me lirinë e pa liri. Nën qiellin tonë  jo rrallë, festat e pushtuesit i kemi festuar si tonat.

Nën prangat e pushtuesit “drejtësia” e tij është më e padrejta. Pushtuesi, nuk  lë kurrë të zhvillohemi e të ecim përpara.

Preshevë – e bukura e Kosovës, nuk bëra gabim që të desha. Ai përqafim ishte i domosdoshëm, ishte një urdhër  zemre. Unë pyes, po i pyeturi s’ përgjigjet. Muret në këtë nënqiell kudo më kërcënojnë, andaj, sado që e dua lirinë, unë druaj nga ata që kanë në duar urdhërin për historinë.

Plani i Athisarit s´më pëlqen në shumë pika, e veçmas  në ato pika ku  fshihet asimilimi dhe zhbërja e emrit të popullit tim, dhe emri i gjuhës, dhe i simboleve. Rruste, këto nuk janë shqetësime të  vogla, shprehet shkrimtari, Mexhid Mehmeti. Mirëpo, Kosova është e mençur, dhe do të di ta bëj shtetin, pavarsisht, daullexhinjve të së keqes.  Daullet e thundrakëve unë i fshikulloj. Në Kosovë ka shqiptar që shqiptarisht e duan Kosovën, shembull tipik është, Adem Jashari, dhe Kosova e lirisë dhe pavarsisë.

Poezia e Mexhid Mehmetit, është poezi e përroit të kuq, poezi e gjakut të fisëm. Shkrimtarët e Kosovës Lindore ( Bujanoc, Preshevë, Medvegje ) bëjnë punën e tyre prej poeti. Presheva – e bukura e Kosovës,  është qytet i zemrës sime. Në Preshevë jam lindur dhe jam rritur. Hireve të Preshevës shumë i shkon poezia. Poetët e talentuar të Luginës, si Jonuz Fetahu, Qerim Arifi, Feime Selimi, Dashnim Hebibi, Xhemë Karadaku, Nerimane Kamberi e të tjerë, janë të pagjumtët e kësaj peme të gjakut. Ata dhe vetëm ata shkruajnë dhe  lexojnë plagët e tokës, zjarrin amë të dhimbjes.

Mexhid (Abedin) Mehmeti u lind më 11 qershor të vitit 1948 në Zhunicë të Preshevës. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, ndërsa tetëvjeçaren dhe gjimnazin në Preshevë. Pas shkollës së mesme, Mexhit Mehmeti diplomon në Fakultetin Filozofik, Gjuhës dhe të letërsisë shqipe, në Universitetin e Kosovës në Prishtinë. Mexhid Mehmeti, për disa vjet punoi në arsim, në Gjimnazin “Skënderbeu” në Preshevë, e mëpastaj në shkollën e mesme në Tërnoc të Bujanocit, si dhe në shkollat fillore të Raincë, dhe Corraticë. Veprimtaria e Mexhidit nuk mbaron me kaq. Ai  në gazetën “Flaka e vëllazërimit”në Shkup, punësohet përkthyes. Në Shkup ai miqsohet me rrethet letrare atje. Formimi I shkrimtarit nuk është i lehtë, rrëfen Mexhidi, duhej një qerre me libra ta lexoja, ndryshe, vezullimin e dritës në ëndërr nuk do ta shihja.Jeta e shkrimtarit është poemë e gjatë.Prej vitit 1985 e deri në përfundim të Luftës së Kosovës 1999 Mexhidi punoi gazetar-korrespodent I gazetës “Rilindja”.

Shkrimtari Mexhid Mehmeti, ishte themelues dhe redaktor i revistave “Filizat”, dhe “Panorama” të Preshevës, dhe “Jehona” të Bujanocit. Për një kohë të gjatë udhëhoqi klubin letrar “Feniks” të Preshevës dhe editor i këtij klubi, i cili u shqua me një sërë botimesh cilësore të autorëve të Krahinës së Mollës së kuqe.

Mexhid Mehmeti është përfaqësuar në shumë antologji poetike, tekste universitare, leksikone, albume, botime kritike etj., në shqip dhe gjuhë të huaja. Bashkëpunon me të gjitha gazetat dhe revistat që botohen në trevat etnike shqiptare e më gjerë. Bashkëpunoi me shtypin e luftës, për liri dhe pavarësi të Kosovës.

Mexhidi, aktualisht është anëtar i kryesisë së Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës, (i rizgjedhur edhe në mandatin e dytë), ku është angazhuar në shumë aktivitete, përfshirë këtu edhe juritë, komisionet e ndryshme etj. Është fitues i disa çmimeve për poezi, kurse më 2006, për romanin “Shtatë ditë pas vdekjes” mori çmimin “Hivzi Sulejmani”, të cilin LSHK e jep për veprën më të mirë të vitit në prozë. Që nga paslufta jeton e vepron në Prishtinë dhe qtetin e  Fushë Kosovës.

Mexhid Mehmeti për 50 vjet krijimtari letrare, Letërsinë shqipe e pasuron me 18 vepra të mirëfillta. Librat e Mexhidit Mehmetit, janë të vlerësuara me cilësorin, shkrimtar i lauruar me çmime. Vepra e Mexhid Mehmetit i bën nder Letërsisë sonë të bukur. Që nga poezia e pare “Nëna” në vitin 1965 e deri më sot ka botuar këto vepra; “Klithje e përmallim”, “Lumja”,  “Frymëmarrje”,“Peizazh i ngrirë”, “Mon-strumiada”, katër drama,  “Presheva”, poemë, “ Rikthim dhembjeje ”, “Puthja vrastare”, “Hija e korbit”, “Lumi i bardhë”, “Pikë në zemër”, “Shtatë ditë pas vdekjes”, “Pallati me yje”, “Furtuna”, dhe libri monumental, “Përtej Harrimit”.

Unë s’di të nënshtrohem më thotë poeti, se i nënshtruar nuk bëj dot asgjë. Arti i Mexhid Mehmetit dashuron me forcë dheun dhe atdheun e tij : Në asnjë ëndërr timen nuk shihet dielli i thosha një mikut tim tek po bisdonim. Fjala e gjaktë e zemrës brenda ka të gjelbren e jetës. Për lirinë kurrë nuk mund të bëjmë sa duhet, për vlerat e saj duhet të punojmë gjithë jetën, është mesazhi i poetit, Mexhid Mehmeti.

Rrustem Geci – Dortmund

Nga Astrit LULUSHI/

Jo më shumë se dy dekada e gjysmë më parë, nje aparat fotografik ishte send tepër i rrallë, krahas njeriut të lirë apo pas automobilit privat i cili nuk ekzistonte. Sot, është e tepërt të thuhet se fotografia konvencionale dhe ajo dixhitale, kanë hyrë kudo. Dhe një fjalor teknik për të shpjeguar sa më shumë fjalë të terminologjisë së fotografise, shqipes i duhej.
Ky Fjalor i lypur vjen nga Qerim Vrioni, studiues dhe gjurmues, mbledhës i fotografise shqiptare, nxjerrës në dritë i figurave të saj me librat e tij si “Fotografia një grusht Diell” apo “150 vjet fotografi shqiptare”.  Synimi e fjalorit, i çdo fjalori, është sa maksimalist dhe minimalist; “Fjalori..” i Vrionit është edhe përparësor (mbi të dyja), sepse; kalon nëpër udhë të pashkelur; mbulon rreth 600 fjalë  (jo pak për një fjalor zhargon) të fenomenit të artit fotografik; dhe nëse lexohet faqe-pas-faqe njeriu mëson mbi procesin e prodhimit të një objekti nëpërmjet veprimit të dritës, rrezatimit apo ndjeshmërisë së saj, ku drita lë gjurmë, gdhend; “foto-grafi” “gjurmë-drite”, ky është kuptimi i fotografisë në shqip. “Fjalor i fotografisë” dixhitale dhe konvencionale i Qerim Vrioni është udhëzues i rëndësishëm për studentë e profesionistë njësoj, sepse në këto kohëra zhvillimesh të vrullshme teknologjike, dhe vende pa kufij të mbyllur, fotografi sado me përvojë në profesionin, bëhet brenda natës i ri a student.Fjalori (176 fq) është referencë e shkëlqyer, plot përkufizime të termave dhe njohuri në zgjidhjen e problemeve gjatë përdorimit të një aparati ose kamera për të fotografuar dhe retushuar në mënyrë dixhitale.Fjalori i Vrionit është i llojit bifokal, sheh larg dhe afër, maksimalist dhe minimalist, ndërsa përpiqet të mbulojë një pjesë të terminologjisë përkatëse. Fjalori i Vrionit është here-herë një gjuhësh, dy gjuhësh, sqarues, analizues, i plotë, biografik, ku përdoruesit mund të kuptojnë tekstet teknike në shqip a të përkthyera dhe të prodhojë tekste të reja. Bibliografia e pasur, tregon se autori ka kryer kërkime disa vjeçare, siç e thotë edhe vetë, në biblioteka të shumta si në Amerikë edhe në Evropë e Shqipëri.

Gjuha shqipe është e re në të shkruar; alfabeti i saj i njësuar u miratua rreth 105 vjet me pare nga Kongresi i Manastirit (1909); historia e fjalorëve të saj është thuajse njësoj në moshë; ndërsa ajo e fjalorëve teknikë është e re. Qerim Vrioni me Fjalorin e tij të Fotografisë të kujton amerikanin Noa Webster. Në vitin 1806, Noa botoi një Fjalor të përmbledhur te gjuhës angleze me jo më shumë se 20 mijë fjalë; sot Fjalori i tij ka mbi 150-mijë fjalë e shprehje, dhe vazhdon të botohet i shtuar dhe me të njëjtin emër: Webster’s Dictionary. Me kalimin e viteve, për hir të shqipes, të njëjtin fat pasurimi urojmë të ketë edhe Fjalori i Vrionit.

Ti gjak virgjin i racës sonë/ në duel me çdo mbretëri/ sa vriteshe në Fushë-Kosovë/ Ringjalleshe në Çamëri. Nga libri “Mëngjez Kosove”  A.Shehu/

Nga Keze Kozeta Zylo/

          Në portën e një poeti kombëtar mund të shkohet dhe pa trokitur siç ndodh rëndom, ta vizitosh, të bësh foto me poetin, t’i publikosh, të marrësh vetëm energji pozitive prej tij, se kjo racë poeti veç këtë lloj energjie njeh, por të shkosh realisht në portën e Labërisë, apo në Zvicër ku jeton azilanti politik poeti tepelenas Agim Shehu ka ca kode të shenjta, që jo kushdo mund t’i zbërthejë. 

          Perëndia i dha bekimin e parë në Progonat të Tepelenës, në zemër të Labërisë, ai erdhi si një kalorës magjik, si Pegasi i Poezisë me flatra mbi malet kryelartë që bisdojnë vetëm me Zotat.  U rrit me ninullat e nënës labe, me këngën e burrave trima, nën Hënën që i varej si llambë e florinjtë, ku shkrepëtinin vetëtimthi poezitë e përkryera të djaloshit që merrte natyrshëm udhën e dritës.  E në këtë udhë shterëzonin metaforat që kishin fole të argjendtë vetëm në shpirtin e një poeti si Agim Shehu dhe lindnin Zotat e rinj.  Rritej poeti, ecte labirintheve të kohës, herë vraponte si kalë i hazdisur, herë heshtëte si një Sokrat i urtë, herë takohej me Bajronin në ëndrra, e herë ngjitej në kala me Ali Pashanë.  Nga kalaja kundronte pamjen madhështore të Tepelenës me ujërat e mëndafshta të Vjoses, dhe si vegim i vinte përshkrimi mahnitës i Bajronit, poetit botëror i cili u magjeps nga pamja tepelenase kur e vizitoi.   

          Lirika e hollë dhe fine e poetit ka rrëmbyer zemrat e mijëra lexuesve të vërtetë, por jo të pushtetarëve çmimdhënës, dhe kjo është meritë e krijimtarisë së tij që s’ka tërhequr vëmendjen e pushtetarëve, pasi çmimet e tyre janë kthyer në tinguj funebre për atë lloj art që ata publikojnë me së shumti.  Por çuditërisht apo diçka hyjnore është se poetët e gjejnë ngushëllimin tek poezia dhe ja si shkruan:

“Shpërblim për këngët s’mora, as nuk prita/ kolegët në pushtet i kisha prita/ Një vjershë e dashur m’u bë kupëz vere/ ku piva një gëzim që s’e arrita.  Nga poema: (Bisedë me rubairat). 

          Librat e tij janë bashkimi i trevave shqiptare paçka se Europa plakë dhe fuqitë e mëdha famëkeqe e ndanë dhe e copëtuan si zemrën e poetit që e hodhën në moshën e bardhë të pleqërisë tutje dhe larg Atdheut.  Arti i poetit Shehu është një shkollë e nivelit të lartë, është një Harvard shpirtëror aty ku Baladat e Lirisë së Kosoves dhe Shqipërisë trondisin kontinentet me aktet e tragjedive që janë luajtur mbi popullin shqiptar.  Foshnjat e Kosovës të lidhura në djep mbahen mbi shpinë të poetit ndaj dhe ai përvajshem ligjëron me kuje labi:  Dhe sot i vranë në prag shtëpie/ nga tym i predhës u thinj Zoti/ Te syr’ i nxjerrë i një fëmije/ përmbys po rrotullohet globi.  Kushdo që e lexon Baladën për Kosovën, me siguri Zoti i shfaqet thinjur, meket përballë kanibalëve serbë që hanë sy fëmijësh.  Metaforat e poetit janë gjerdanë në gushën e bukur të Atdheut, janë hymn për trojet tona ndaj dhe i këndon: Ti gjak virgjin i racës sonë/ në duel me çdo mbretëri/ sa vriteshe në Fushë-Kosovë/ Ringjalleshe në Çamëri.

Poeti është një patriot i madh, e do demokracinë nuk e kupton atë pa Kombin dhe ja si thotë në librin me 1000 proverba që ka krijuar në mërgim:  “Demokracia pa kombin është si lule në kostumin e të vdekurit; nëse kombi është treni, demokracia janë shinat mbi të cilat ecën treni; i pari është mjet i udhës; i dyti, ‘kombi’ është qëllimi”. 

          Hapat e poetit prekja e tokës së Kosovës i bëhet drithërimë, ka hyrë në gjirin e saj dhe aty mbeti përgjithmonë.  është poeti që i ra pashë më pashë Atdheut me penë për më shumë se gjysmë shekulli dhe për këtë ndihemi me fat që të jetojmë brenda kësaj kohe së bashku me Poetin.  Shkëlqimi i penës së poetit bën që  edhe gurit t’i jap jete, edhe guri të rrahe si zemër fëmije.  E ndjejmë këtë në librin “Argjendi i Gurit”, nje libër që i kushtohet Gjirokastrës, ngase poeti erdhi aty për studime qysh në moshën 13 vjeçar.  Sot poeti i ngre përmendore të artë qytetit të bukur të Gjirokastrës ashtu sic di vetëm një kryepoet.      Poeti Shehu ka vuajtur rëndë në kohën e diktaturës, jo vetëm si dhëndër në derën e njohur të Kokoshajve të Vlorës nga ka origjinën Zana e tij fisnike si bijë në këtë derë të madhe të persekutuar, por njëkohësisht dhe për qëndrimet e tij aq të vendosura dhe të prera karshi diktaturës, ndaj ai dhimbshem kujton dhe proteston në mërgimin e tij duke ikur larg, larg, por është aq brenda në bërthamë të Atdheut:  Mirupafshim Shqipëri/ Ika se të dua shumë/ se desha të jem gjallë/ dhe ca kohe për ty/… Natën e mirë tokë shqipërie/ Sot jam një meteor i djegur/ që këputet e s’di ku bie/… Aty lashë lopatën time të punëtorit/ në vitet me dënim të zi/ Lashë pa bërë vizitën e fundit/ në varret e prindërve të mi/…Poeti Shehu është një intelektual erudit, që duhet të vihet atje ku e kanë vendin Elita dhe Burrat e Kombit. 

          Ai është një publicist i jashtëzakonshëm që nëpërmjet opinioneve dhe qëndrimeve të tij karshi bishës serbe dhe fashistëve grekë, lexuesit kanë njohur më nga afër problemet, kalvarin e vuajtjeve, dredhitë e politikanëve të huaj dhe dallkaukeve ballkanas që duan si e si ta rënojnë kulturën e Kombit shqiptar dhe ta shkatërrojnë Shqipërinë.  Pena e tij në këto raste kthehet shpatë e Skënderbeut dhe bëhet mburojë, kala e patundur për Shqipërinë, bëhet nagant i Isa Buletinit dhe shark legjende i Selam Musait, sy shqiponjë e akademikut ushtarak Asim Zenelit që vëzhgon nga mali lirik i Trebeshinës së Mezhgoranit dhe flamur kuq e zi i Ismail Vlorës:

Bënë udhë të gjatë/ te ingilizi vinin/ Ismail Qemali Isa Buletini/ Hynin dy shqiptarë/ brenda në pallat/ njeri luftëtar/ tjetri diplomat.  “Marre nga Naganti i Isa Boletinit”.

Qëndrimet e shkrimtarit karshi realitetit të hidhur janë të një kryepoeti patriot që zgjon dhe civilizon lexuesin, ndërkohë të sjellë aq pranë mendimin e shkrimtarit disident botëror Salman Rushdie i cili thotë: “Puna e nje poeti është të përmendë të papërmendurit, të verë gishtin mbi mashtrimet, të qendrojë në anë të përparimit, të fillojë argumente, të ndryshojë botën dhe ta ndalojë atë nga gjumi letargjik”.

Ndonëse është e pamundur të permblidhen në një esse të vetme krijitmaria, librat poetik, publicistika, reflektimet tona karshi veprës së autorit përsëri mbi flokët e argjendta të një 80 vjeçari reflekton mahnitshëm dritëza e hënës së Progonatit, edhe pse ajo është larg, larg Zvicrës ku jeton Poeti vitet e Tij.  Poezitë e tij sjellin të gjallë heroizmin e popullit, luftën e Tij që s’iu nda kurrë.  Selam Musai ngeli Lugjesh në ato vite si Veri, furtune ndaj dhe e fryemëzon poetin në çdo qelizë poetike të shpirtit të tij aq të pasur: 

Buzët ti te kënga/ ballin te liria/ Lule Selam Labi, Selam Salaria/ Çdo tufan zbërthyer/ gjoksin ty ta gjeti/ sharku si legjendë/ telave të mbeti.  I lexoj dhe i them përmendsh dhe prapë emocionohem, se jane vargje që të japin Atdheun, historinë në pëllëmbë të dorës, janë vargje që i bëjnë sfidë historisë së deformuar të zhvirgjëruar nga pseudot e ndryshëm, çka më kujton Platonin i cili thotë se poezia është më afër të vërtetës vitale se historia. 

          Në nderimin që organizoi Bashkia e qytetit të Tepelenës dhe populli i saj duke i dhënë titullin “Qyetar Nderi i Tepelenës”, shkrimtari Shehu nëpërmjet një letre falënderimi ndërmjet të tjerash iu kujton bashkatdhetarëve historinë e famshme të këtij qyteti nga e ka dhe origjinën:   ”Nuk është e rastit që Tepelena “e vogël” me densitet aq të madh trimërish e atdhedashurie nxori një vigan të tillë si Ali Pashë Tepelena.

Burri që si askush tjetër nga fqinjët guxoi e brenda Perandorisë së madhe e të frikshme osmane krijoi shtetin e vet me qendër kryeqytetin shqiptar të kohës, Janinën. Me veprën e tij të madhe Rilindësve u dha në duar idenë e fjetur se: “ne jemi Shqipëri më vete” e u vlerësua aq lart në botë sa Hygoi e quajti “Bonaparti Muhamedan”.

          Agim Shehu është një krye lirik që me vargjet e tij herë të përkëdhel si fijëza Hëne Progonati e herë të qeras si një amvisë e bukur me mjaltë taze nga hojëzat e nje shpirti poetik.  Qysh në rininë e hershme të befason me figuracionin e dendur metaforik apo dhe paralelizmin figurativ që përdor midis dy lëndëve ekstreme letërsi dhe matematikë, por dhe aq të lidhura pazgjidhmërisht me njera tjetrën.  Le ta ndjekim në poezinë: “Të dashurohesh nga nje matematikan” poezi që ndihet dhe duket sikur skuq honet dhe lëshon bisqe nën trungje të vjetra:  “Ty po të drejtohem, vajze moj syzesë/ më do a po s’më do kjo është hipotezë/ Pamja jote e ëmbël, posi teoremë/ kur të shoh përpara sikur zgjidh problem/ Ti je elegante si ekuacion/ mesi yt i hollë posi ypsilon…

Poeti tretet dhe shkrihet si nje copë akulli përballë dashurisë hyjnore:  Më trete formulë më shkrive të gjallë/ si një copez akull në plus njëqind gradë/ Folëm shpirti im, shpirt me maksimum/ se pa ty s’kam gjum as në minimum… 

Kontrastet dhe antitezat e përdorura e bëjnë dhe më të bukur dhe dashuria fshihet si yjet nën gjirin e poetit. 

          Krijimtaria e tij eshte nje Diell që ndriçon botën e errët, shkrin akullnajat cinike që varren si degë të plakura gati në pëgërje, dhe me majën e penës së artë ngjyer në qerpik të syrit shkruan historinë.  Librat e Shehut jane si malet hijerendë të Shqipërise që s’tronditen kurrë nga tërmetet, por ato vetëm dëshmojnë dhe mbrojnë çka të kujton shkrimtarin e famshëm amerikan Walt Whitman i cili thotë: Unë veproj si gjuha që është e lidhur në gojën tuaj, nje minierë që fillon të jetë e lirë…

          Ja pse Agim Shehu është një kryepoet dhe duhet t’i jepet titulli “Nderi i Kombit”.     

Në intervistën që kemi pasur në New York me poetin dhe bashkëshorten e tij fisnike Zana, ende në memorje më rri zëri i tij, si zëri i një Perëndie, apo i nje mësuesi të urtë dhe të mençur që fjala i rrjedh ende si ujëvarë mahnitëse edhe në këtë 80 vjetor të bukur Kryepoeti.

 Janar, 2014

Staten Island, New York

Studiues i Shquar dhe Mik i Madh i Shqiptarëve…/

Sa për njëzet veta!/

Shkruan: Pirro DOLLANI/

Ne Foto: Prof. Dr. R. Baird Shuman(i dyti nga e djathta) me poetin Avni Mulaj, te shoqen gazetaren Teuta Mulaj e Pirro Dollani/

Prof. Dr. R. Baird Shuman, i cili ndërroi jetë para pak kohësh, ishte një studiues jashtëzakonisht pjellor. Shkrimtari i shquar amerikan, Richard Powers, autori i romanit “Jehona e Kujtesës” që ka qenë njëkohësisht edhe student i tij, shkruan kështu: “R. Baird Shuman botonte sa për dhjetë a njëzet veta të marrë së bashku.” Ai ka botuar mbi 60 vepra: libra studimorë, enciklopedi të letërsisë, pa përmendur mijëra artikuj studimorë. Shumë nga librat e tij janë ribotuar shpesh herë. P. sh. libri i tij studimor “William Inge” kushtuar dramaturgut W. Inge, fitues i Çmimit Pulitzer, është ribotuar 23 herë. Po kështu libri me të njëjtin titull mbi dramaturgun tjetër Robert E. Sherwood, katër herë fitues i Çmimit Pulitzer, është ribotuar 10 herë. E lista do të zgjatej e zgjatej me librin mbi një tjetër dramaturg “Cliford Odets”, 14 ribotime, me vëllimin “Nëntë Poetë Zezakë” 3 ribotime, me “Georgia O’Keeffe” e deri te botimet e viteve të fundit, si enciklopedia në 13 volume “Shkrimtarët e mëdhenj Amerikanë” botuar në 2002 e ribotuar 14 herë; R. Baird Shuman ishte jo vetëm kryeredaktor i enciklopedisë, por shkroi vetë me dhjetëra zëra të kësaj vepre. Po kështu, “Enciklopedia e Viseve Letrare”, në tre vëllime, botuar në 2003 është ribotuar 3 herë. Këtu nuk po përmendim se ndërkohë që shkruante e botonte kaq shumë, ai punonte me normë të plotë si profesor në universitetet e famshme Duke University dhe Chicago University dhe ishte njëkohësisht edhe kryeredaktor i revistës “Clearing House”.

Ishte gati e pabesueshme shpejtësia me të cilën ai lexonte. Më kujtohet një episod kur sapo isha njohur me Bobin, siç i “detyronte” të gjithë ta thërrisnin. Bie telefoni dhe dëgjoj zërin e tij. “Pirro, dua t’më bësh një nder. Nesër në mëngjes do të çoj makinën për ta riparuar. A ka mundësi që të vish t’më marrësh te ofiçina, të shkojmë te zyra jote, pastaj ta mbaj unë makinën dhe të vij të marr mbas pune?” Të nesërmen, u drejtova për te ofiçina. Ishin një numër makinash që prisnin radhën. Parkova dhe u drejtova te makina e Bobit. I ulur pranë timonit po lexonte një libër të trashë. Në dorë mbante lapsin. U ula në ndenjësen dhe e pyeta: Interesant? Ai ktheu kokën e u përgjigj: “Më duhet që brenda orës pesë ta kem nisur me faks artikullin për librin.” Zgurdullova sytë drejt librit afro 500 faqesh dhe shikimi më mbeti te faqja që Bobi po lexonte. Ishte pothuajse në fillim të librit. E dija që njeriu mesatarisht lexon 30-40 faqe në orë dhe, si rezultat, atij do t’i duheshin të paktën 12-14 orë që ta lexonte. Shto këtu edhe 2-3 orë për të shkruar artikullin. Jo vetëm i mendova, por edhe e shpreha mendimin tim, madje me atë tonin shqiptar, sikur i thosha: mos kujton se jam injorant?  Bobi me qetësi më tha: duhet patjetër t’ia nis redaksisë para orës 5PM. Erdhi radha të dorëzonte makinën e u nisëm në drejtim të universitetit. Ndërkohë që po zbrisja, më tha se do të vinte në orën pesë për të më marrë. Kur erdhi ora, mbylla zyrën, hyra në ashensor e kur dola jashtë ndërtesës, ai po priste aty. Hapa derën e pasagjerit dhe, para se të ulem, më zyri syri disa faqe të daktilografuara në ndenjësen. I mora në dorë që të mos ulesha mbi to, dhe kur po i vendosja në ndenjësen mbrapa, dëgjova që tha: “Mos i largo, janë për ty.” Ishte artikulli që kishte shkruar për librin. Sapo ia kishte faksuar botuesit.

Kur doli në pension, Bob Shumani çdo vit botonte mesatarisht rreth 200 artikuj në revista e botime shkencore e bibliografike.

Rrëfimtar si pak kush

“Një nga mjeshtërit e rrallë të rrëfimit që kam ndeshur ndonjëherë në jetë. Kujtimet dhe rrëfimet e tij shpesh më bënin të qaja duke qeshur për marrëzitë e njerëzimit që Bobi ishte kaq i dhënë pas tyre. Rrëfimet e tij gjenden në të gjitha romanet e mia dhe mendoj se ai ishte i gëzuar që vodha kaq shumë prej tij,” – shkruan për të Richard Powers.

Unë e familja ime kemi pasur fatin që Bob Shumani të ishte jo thjesht një miku ynë, por pothuajse anëtar i familjes për afro dy dekada. E jo vetëm yni, por edhe i disa familjeve të tjera shqiptare, si në familjen e ish-gazetarit të radios Vladimir e Shanka Cicanit, në atë të poetit Avni e Teuta Mulaj, veterinerin Aleksandër Gogo, etj. E thënë shkurt, ai ishte një mik i madh i shqiptarëve. Gjatë drekave dhe darkave çasti më i bukur ishte kur Bobi fillonte nga historitë e tij. Ishte një interpretues i shkëlqyer dhe fundet e rrëfimeve ishin befasuese. Mbas një viti që ishim njohur së bashku, ai shkon në Londër për të dhënë një leksion. Hyn në një dyqan që shiste kaseta e CD dhe pyet nëse kanë ndonjë kasetë me këngë shqiptare. Kur shitësi i zgjati një CD me muzikën e kërkuar, (Ishte një CD me këngë të vjetra të quajtura majëkrahu, të mbledhura nga muzikologë për arsye studimore) pagoi dhe u drejtua nxitimthi për në hotel. “Hyra në dhomë dhe as pallton nuk e hoqa, por drejt e te magnetofoni. Vura pllakën e pas një pauze, u dëgjua një klithmë çjerrëse Oh hej dhe pas saj një klithmë tjetër. Nuk po kuptoja ç’po ndodhte. Dëgjova për disa çaste dhe pastaj e mbylla. Ishte e pamundur ta dëgjoja. Nuk po kuptoja ç’po ndodhte,” – më shkruante në një email që më dërgoi nga Londra. Kur u kthye në Las Vegas, na ftoi për darkë së bashku me dy familje të tjera shqiptare dhe gjatë mbrëmjes e ritregoi historinë e CD-së me atë muzikë të çuditshme dhe e mbylli bisedën me një ton të prerë e seriozitet që e bëri shakanë më të kripur: “Hëëë, thashë me vete, ndërsa dëgjoja ato klithma; ky duhet të jetë shkaku që Pirro është larguar nga Shqipëria!”

Kishte pothuajse neveri për titujt e gradat.

Muajin e fundit përpara se të shuhej përfundimisht, shkoja çdo ditë në spital  për t’i qëndruar pranë. Ishte mjaft i heshtur. Nuk nxirrte asnjë ofshamë ankimi ose dhëmbjeje. Kishte vetëm një dëshirë, të largohej sa më shpejt nga kjo botë. Gjëja e vetme që e bënte të humbte durimin ishte shprehja “Do të bëhesh më mirë.” Kur në nja dy raste pashë që infermieret ngaqë e shihnin ashtu të sfilitur, me atë uniformë depersonalizuese të spitalit, i folën sikur të ishte askushi, i revoltuar u thashë. “Do të ishte më mirë që t’i drejtoheni me më respekt, pasi nuk keni të bëni me ndonjë njeri dosido. Ai s’është thjesht Bob, por është Profesor Nderi (Professor Emeritus) i Universitetit të Çikagos. Dr. Shumani ka botuar aq libra sa s’kini vite ju të dyja së bashku.” Ndërsa të dyja infermieret zgurdulluan sytë të habitura, ai ktheu kokën nga unë dhe me një zë të mekur tha: “Jo, emri im është Bob. . . Do të kishte qenë më mirë që disa nga librat të mos ishin botuar fare.”

Kur vazhdoja studimet për letërsi angleze në universitetin e Las Vegasit, shpesh diskutoja me mikeshën tonë të përbashkët (të Bobit dhe timen) Dr. Casey Diana, një tjetër ish-studente e tij, rreth leksioneve, pedagogëve dhe autorëve të ndryshme që studionim në universitet. Dhe kur lëvdoja ndonjë profesor, ajo menjëherë ndërhynte: “Ti nuk e di se si është në të vërtetë një profesor anglishte, derisa nuk ke pasur fatin të ketë dhënë mësim Bob Shumani.” Në korpusin e veprave të tij, një vend të konsiderueshme zënë edhe botimet që kanë të bëjnë me pedagogjinë e dhënies së leksioneve. Dr. Joseph Trahern tregon se “arritja kryesore në ato vite që isha Shef i Katedrës së Anglishtes në Universitetin e Illinoit, ishte fakti që munda të bindja Bobin që të vinte në universitetin tonë si Drejtor i Programit të Anglishtes.” Ai ishte jo vetëm një studiues i shkëlqyer i letërsisë, por edhe një pedagog si pak kush. Dhe, paçka se ç’lartësi arriti në jetë, ai ishte i thjeshtë si edhe një sfidues i çdo lloj hierarkie njerëzore. Ja pse nuk pranonte njeri t’i drejtohej Dr. apo Prof. Shuman.

Atje ku mëngjesi dhe mbrëmja nuk do t’më shqetësojnë më

Shtëpia e tij ishte e mbushur me vepra arti, veçanërisht piktura. Por mua më tërhiqte vëmendjen një kornizë e vockël që kishte një poezi pesë vargjesh, e pabotuar ndonjëherë, me titull “Kërkesë” të Langston Hughes. Në krye të titullit, me një kaligrafi të shkëlqyer, autori kishte shkruar “Për Robert E. Shuman, me sinqeritet”. (Paçka se Langston Hughes ishte afro 30 vjeç më i madh, miqësia e tyre kishte filluar qysh kur Bob Shumani ishte gjimnazist. Në letërkëmbimin e tyre, Langston Hughes disa herë i ka kushtuar atij poezi e Bob Shumani i ka ruajtur me fanatizëm dhe, deri më sot, ato janë të “panjohura”.) Çdo herë që hyja në shtëpinë tij, ndalesha para poezisë dhe përpiqesha të përfytyroja raportet miqësore e krijuese ndërmjet tyre. Ja poezia në një përkthim të lirë:

Kërkesë

Më dërgo 20 dollarë

E disa qindarka.

Do të shkoj atje ku

Mëngjesi dhe mbrëmja

Nuk do t’më shqetësojnë.

Ditët, javët, muajt që R. Baird Shumani ishte i sëmurë, këto vargje nuk më shqiteshin nga mendja. Në mënyrë të pavetëdijshme, dëshira e tij për t’u larguar nga kjo botë, ndoshta lidhej me semantikën e këtyre vargjeve. Më 12 gusht 2013, ai u nis përfundimisht atje ku mëngjeset dhe mbrëmjet nuk do ta shqetësonin më. Iku! U shua! Kurrë s’do të kishte më një Bob Shuman tjetër! Ishte kaq njerëzor e i përkryer saqë të dukej sikur kishte dalë jo nga barku i nënës, por nga fletët e librave. . . dhe atje u kthye përsëri. Pikërisht nga librat e tij, ai do të vazhdojë të shërbejë si model për gjeneratat e reja. Prof. Dr. Donald E. Hall, ish-student i tij dhe tani Dekani i Fakultetit të Arteve dhe të Shkencës në Universitetin e Lehigh-it, shkruan: “Ai më mësoi të mos lodhem së punuari, të shkruaj çdo ditë e të botoj si të jem një gjenerator.” Dhe nuk është për t’u habitur që Dr. Donald E. Hall është vetë një autor shumë pjellor. Dhe jo vetëm ai. Këtë fat kanë pasur shumë e shumë studentë të Prof. Shumanit. Mesiguri, pa Bob Shumanin vështirë se do të ishin ngjitur kaq lart.

Nga Agim Xh. Dëshnica/ Boston/

Ne Foto: Hakamrrja e pushtetit popullor kundë Sarajeve të Pashallarëve rreth vitit 1947 në qendër të Beratit Muze./

Çdo shtëpi ka historinë e saj. Qindra shtëpi krijojnë një qytet me tërë historinë e tij, Si gjithmonë trashgimtarët, pas rrënimesh për shkaqe nga më të ndryshmet, përpiqen të ruajnë vjetërinë e bukur, krahas ndërtimeve moderne në zona të veçanta si vazhdim i jetës në kohë të re. Historia për qytetet e vdekur është e mjegullt, shpesh e sajuar sipas hamendjeve. Për mrekulli Berati i lashtë, pas dëmtimesh të qëllimshme në vitet e një sistemi të huaj siç qe socialimi, mundi të mbërrinte në kohët tona, si një dëshmitar i gjallë i ndodhive parake e tragjike, mjerisht vetem me tre lagje edhe këto të prekuara nga ndertime të gabuara. Asnjë popull dhe as një shtet në botë nuk prish monumtet e veta të kultures, sipas manisë perverse të një njeriu, e thënë ndryshe “prish shtëpi e bëj kasolle.” Nga një revistë italiane mësohet se pasi armët e Luftës së Dytë Botërore heshtën, shumë qytete të rrënuar u ringritën siç qenë më parë. Turistët amerikanë me origjinë nga këto vende, befasoheshin. kur gjenin pallatet, kafet, parqet, rrugët e kohëve të  bukura të rinisë.

Në Shqipëri në mbarim të luftës pas largimit të trupave pushtuese gjermane, kudo u ndie fryma e pesha e një jete të re; për disa e lumtur, ndërsa për shumë vetë e panjohur, joshëse, e dhunshme dhe e frikëshme. Të moshuarit ishin më të matur në biseda. Të rinjtë shfletonin libra dhe ëndërronin. Vetëm fëmijët si përherë vraponin pas fluturave në botën e tyre të pastër e të lirë.

Shtatëmbëdhjetë vjet më pas, me nje vendim të paqartë të qeverisë, Berati u shpall qytet muze. Muze? -pyesnin shumë vetë të hutuar. Pra, shteti i ri tash e tutje do të kujdesej për mirëmbajtjen e shtëpive të tyre dhe të qytetit në tërësi, të njohur për lashtësinë dhe bukuritë e rralla; për Kalanë me dramat tragjike, shtëpitë e bardha e dritaret si mijëra yje mbi lum e urë; për ullishtat e fiqtë, xhamitë e kishat, legjendat, këngët dhe bejtexhinjtë. Por ç’ndodhi në të vërtetë?. Siç dihet qysh në vitet e para, si një akt hakmarrës i pakuptimtë, ishte rrënimi i Sarajeve të Pashallarëve në qendër të qytetit dhe hedhja në lum e shumë elementëve arkitektonikë. Sot, edhe ashtu të shkallmuara, ato dëshmojnë për bukurinë e hershme dhe për marrëzinë e diktaturës. Pas vendimit për Muze, qendra e qytetit me sheshe, pazare e një varg dyqanesh u shemb dhe u tjetërsua. Xhamitë, medreseja, teqetë e kishat u mbyllën disa u shëmbën. Po atë fat patën gjithë lagjet e tjera. Emrat e vjetër me vlerë historike u ndryshuan.

Njëra nga lagjet edhe sot mban emrin Murat Çelepi. Ky emër i shqiptarit Kara Murat-Çelepi, mytesarif i Sanxhakut të Vlorës me qender në Berat, mbeti i pashlyer nga kujtesa, edhe pas vendimit zyrtar “Çlirimi” edhe shpalljes Muze. Flitej nga të gjithë, përdorej nga postierët e policët. Karrocierët e pajtoneve, deri sa u ndaluan,  thërrisnin “Hajt! Për Çelepi”. Dikur kjo lagje e mbuluar nga një gjelbërim i dendur, shtrihej nga hyrja e qytetit deri në urën e Goricës, me shtëpi në shpatin e Kalasë dhe në zonën fushore buzë Osumit. Ajo kujtohet për shkollat, për Kullën e Sahatit e xhamitë e teqetë, për parkun plot me lule, me Përmendoren e Dëshmorëve të Kombit, për ndertesat dhe bahçetë monumetale që kufizoheshin me fushat e fshatrave në rrethinën e qytetit. Njëra nga mëhallat e saj, afër lumit e përballë Shpiragut, njihej me emrin Sarajet. S’dihet as sot, sesi ato saraje madhështore të Omer Pashës me rojtarë e shërbyes të shumtë, u përfshinë nga flakët e një zjarri të madh dhe u kthyen në gërmadhë, brenda mureve të lartë. Në atë vend të braktisur me një portë të zymtë, nuk u ndërtua asnjë shtëpi. Askush nuk guxonte ta blinte atë tokë të mbuluar nga hithra e ferra, ku lëvrinin gjarpërinj e hardhuca. Gjyshet shamibardha pëshpërisnin, se atje, kur binte nata, shfaqeshin xhindet e bukura që endeshin si hije poshtë e lartë me veshje të bardha dhe hidhnin valle. Çdo njeri, që besonte rrëfimet me xhinde të gjysheve, nëse kalonte natën nëpër sokak përbri mureve gjysëm të rënuar, s’kthente sytë anash, por shpejtonte hapat. Edhe emri Sarajet, seç kishte diçka të frikëshme. Në atë mëhallë të pastër me sokakët e gjerë, shtruar me gurë të sheshtë kalonin lehtë e lehtë, kuaj e karroca, biçikleta, vetura dhe kamiona. Një nga sokakët fillonte nga porta e bejlerëve Vokopolas, vijonte përmes shtëpive të mësuesve, tregtarëve dhe zejtarëve të njohur beratas. Pak më thellë, djathtas, ndodhej shtëpia e Ibrahim Buharasë, më vonë e Vexhi Buharasë. Në fund të një rrugice të vetmuar majtas, lartohej një portë e rëndë me dy kanata druri nën harkun e gurtë. Në çastet kur qe e hapur, dukej një pjesë e shtëpisë së bardhë e të madhe e gjysh Sulejmanit, me prejardhje  nga Roshniku. Sipas kujtimeve, ai qe një burrë i pashëm, shtatlartë, me sy e flokë gështenj, i respektuar nga të gjithë, herë herë i rreptë, por i matur e bujar. Thuhej, se shtëpia qe themeluar aty nga viti 1750, fare afër Osumit. Shtëpia ngrihej ngjitur me muret e Sarajeve. Rreth motit 1880, Sulejmani aso kohe oficer me gradën kapiten, e bleu dhe shtoi një pjesë të dytë sa e para. Në përfundim të punimeve u ruajt pamja e bardhë beratase me shumë dyer e dritare, në katër anët me dy pjesët bashkë në harmoni të plotë. Në anën lindore gjyshi u kish falur shërbyesve, që merreshin me punë të ndryshme në shtëpinë e madhe dhe në bahçe, një shtëpi përdhese, me disa kthina, oborr, pus e kopësht. Nga oborri kryesor nëpër dy dyert e gjerë, shkohej në mjediset e brendëshme të ndërtesës së bardhë që shihte diellin tërë ditën. E freskët në verë, e ngrohtë në dimër. Pjesa e dytë megjithëse u ndërtua me mjeshtëri, e vjetra në krahun e djathtë. qe vepër e shkëlqyer arti. Atje, miqtë kalonin nëpërmjet katoit, ku lidhnin kuajt. Pastaj nëpër shkallët e brendëshme, ngjiteshin në dhomëne pritjes. Njerëzit e shtëpisë e quanin “dhoma me bojë”. Aty binin në sy tavanet me rombe ngjyra-ngjyra; figura zoqsh, zambakësh e trandafilash, gdhendur në kanatat e derës, kamareve dhe musandrës. Në dhomë shkëlqente gjithçka, nga muret, vatra me rasa guri gri dhe daullja e saj e bardhë tek dyshemeja e mbuluar me qylym persian. Llampadarët në tavanë dhe disa shandanë shumëdegësh në dysheme, plotësonin ndriçimin natën, kurse ditën gjashtë dritare me perdet hapur kapnin rrezet e diellit nga lindja e perëndimi. Në katin dyte ndodheshin, edhe dy hamame, dhoma e zjarrit, (akçillëku apo guzhina), e ndriçuar nga një baxha konike nën çatinë me katër gërshanëza e strehë të gjera. Në një kënd të saj shihej hambari i drunjtë dhe mokra e gurtë për bluarjen e drithit. Më tej pas nje dere kalohej në një mjedis, ku renditeshin furra për të pjekur bukët e tavat, larësja e enëve, robelarësja me një koridor të zgjatur që kthehej në anën jugore për tharjen e teshave. Hapësira mbi tavan shërbente si depo. Në pjesën e dytë të shtëpisë brenda një dere të gjerë me dy kanata, ngjyrë kafe shtrihej hajati, një koridor i gjatë e i gjerë, i mbuluar me pllaka guri të gdhëndura imët. Në të djathtë ndodhej kthina e kafesë me nime për miqtë, ku shërbehej nëpërmjet një dollapi rrotullues të vendosur në murin e hajatit. Kafetë zbrisnin me tabaka nga dhoma e zjarrit nëpër një shkallë të fshehtë me kapak sa nje derë. Në fund të hajatit hapej një derë tjetër për në odën e freskët gjatë muajve të verës. Majtas përsëri pas një dere, ndodhej qilari i errët e i ftohtë pa asnjë dritare, me  voza druri, shtëmba e qypat e mëdhej për zahiretë e dimrit. Një shkallë rrethore e brendëshme me  parmak, të hipte lart në sallonin e gjerë me piktura e katër dyer. E para, për dhomën ku flinte gjyshi, e dyta për dhomën me bojë të miqëve, e treta tek e zjarrit, e katërta për dhomën e bibliotekës me nime në krahun jugor plot dritë që përçonte rrezet e diellit përmes tri dritareve të brendëshme për në odën e zjarrit. Një zgjidhje e mençur e ustallarëve të panjohur. Nga oborret dukej kalaja, mali i Goricës dhe më tej shpesh, kur shkrepte dielli i mëngjezi shfaqej në lartësi madhështor mbi re mali i Tomorit. Në fund të pusit herë pas here shiheshin ngjala që ndaheshin nga tufa në lum, pas shtegtimit të gjatë nga deti i Sargaseve dhe mbërrinin në puset e mëhallës së Sarajeve. Në orë të caktuara dëgjoheshin kambana nga Kulla e Sahatit pranë xhamisë e çesmës dhe zeri i myezinit nga minareja. Në oborr hera herë kryheshin rite fetare. Në raste festash e dasmash dëgjoheshin këngët qytetare beratase të shoqëruara me def e saze. Në ato çaste hareje, kur hëna qe e plotë, dukej sikur zbriste mbi kullat e muret e Kalasë dhe dëgjonte e kënaqur ato këngë të paharruara.

Bahçeja u ngjante oazeve të përrallave arabe, me palma, kopshte, lulishte e zoq. Anës bahçesë nxitonte rrjedha e remës, që kthehej më sipër nga lumi me anën e një sfrati me trungje e degë drurësh, më vonë digë betoni. Deri në kohët e vona ai pellg i pastër, ku laheshin të rinjtë, quhej “te trarët.” Dy ledhet e remës i lidhte një urë druri. Pranë saj sillej rrotull me kërkëllima çikriku me kova teneqeje, që hidhte  me gurgullimë ujë në vijën për të vaditur perimet. U bënte mirë, edhe pemëve. Kalimtarët tek kalonin përtej remës deri në kohët e shqetësuara te pasluftës, ndalonin e sodisnin pamjet e pemëve me fryta gjthfarësh, si fiq, kumbulla e rrush i bardhë e i zi në hardhitë, që kacavireshin në kavakët e lartë; mes tyre arra,lajthi, bajame, mana, ftonjë, shegë, kajsi e zerdeli. Në një kënd të ngrohtë afër murit dukeshin zgjonjtë e bletëve. Në kohë pranvere e gjatë verës nëpër breg tej remës, vraponin fëmijtë e mëhallës me pipëzat e gajdat prej druri të njomë.Disa hidheshin  “topçe” në remë dhe ndiqnin rosat. Ato zhyteshin në nujë dhe shfaqeshun  larg mbi sipërfaqe. Në freskinë e blerimit, tok me cicërimat e zoqëve, ndiheshin edhe xhi-xhi-të e gjinkallave në trungjet pemëve. Bletët, fluturat e pilivesat fluturonin lule më lule. Ndërkohë ndihej mërmërima e uturima nanuritëse e Osumit me ajrin e pastër nga kodrat përtej nën lartesitë e malit Shpirag, që shtrihej si i fjetur nën diell e re.

Gjysh Sulejmani, priste në ditë të kremte, në atë shtëpi, madje edhe në bahçe nën një qoshk apo verandë të mbuluar, për kafe, drekë a darkë, miq nga qyteti e fshati, zyrtarë, ushtarakë, doktorë, mësues, sherbestarë të feve, si Bab Dud Karbunara, Xhelal Koprencka, Sulo Resuli, Baki Gjebreja, Ibrahim Buharaja dhe shumë të tjerë nga mëhalla, të njohur në gjithë qytetin. Aty, bisedohej edhe për çështje të mëdha, siç qenë hapja e shkollave shqipe dhe ngritja e flamurit në qytet e në Vlorë.

Ç’farë ndodhish ndoqën njera tjetrën, në rrjedhën e kohës në atë shtëpi të rallë për nga bukuria, vlerat artistike dhe historia e saj? Mund të tregohen shkurt kështu:

U ndërtua nën pushtimin osman.

U gëzua kur lindi djali që do të shquhej më vonë si patriot.

Kremtoi në kohën e pavarësisë. U dhunua nga rebelët më 1914, me kërcënime, zënka, sharje e qortime ndaj gjyshit për gjuhën e flamurin shqiptar nga myftiu i Tiranës Musa Qazimi, por nuk u prek.

U vlerësua në kohën e Austro-Hungarisë.

Festoi në vitin e Kongresit të Lushnjës.

U gëzua më kot në ngjarjet qershorit dhe u braktis nga djali i vetëm i arratisur mal më mal në dhjetorin e shqetësuar dhe mbeti në duart e motrës me të shoqin, telegrafist, i njohur në gjithë prefekturën. Në ato ditë ndodhi diçka e papritur. Një mëngjes trokitën në portën e madhe. Një tog xhandarësh me teneqe vajguri në duar u duk në oborr. Dilni jashtë, thirri kapteri, se kësaj shtëpie do t’i vëmë zjarrin! Për një çast u step, kur pa atë shtëpi aq të bukur. Halla mbylli dyert nga brenda, doli në dritare dhe thirri: po të jeni burra digjeni! Asnjë njeri nuk del nga kjo shtëpi. Kapteri u hutua, edhe më teksa po mbërrin burra e gra nga mëhalla. Me urdhërin e tij xhandarët ngritën teneqetë me vajguri dhe u larguan për të mos u kthyer më.

Në kohën e Luftës italo-greke, në shtëpi me urdhër të Bashkisë u vendosën në katin e parë zyrat e komandës së një reparti ushtarak italianë që kishte fshehur kamionët e luftës me topa e mitroloza në sokakët e lagjes Murat Çelepi. Shpesh herë oficerët dilnin në oborr për të soditur në qiell dyluftimin e ajrorëve anglezë e italianë mbi fushën e Otllakut. Halla e shqetësuar për shtëpinë u fliste oficerëve të hynin brenda. Pasi ikën italianët në qytet erdhën trupat gjermane. Një ditë në oborr u pa një ushtar gjerman pa pushkë e pa helmetë. me kapelen me strehë  në duar. Halla doli e trembur në dritare. Gjermani me duar e kapele bënte shenjë drejt bahçesë. U kuptua se lutej për pak kumbulla të një peme rritur vetiu buzë remës, kokrat e tharta e të cilës njerëzit e shtëpisë nuk i mblidhnin kurrë. Ato piqeshin e binin në remë dhe i merrte me vete rryma e ujit. Merrni, merrni  bëri me shenjë halla. Pas pak ushtari u kthye e tregoi kapelen me pak kumbulla, falenderoi e u largua drejt urës me dërrasa, ku e priste shoku i tij. Një ditë tjetër halla pa një ballist që kishte mundur të ngjitej në një nga kavakët e po shijonte rrushin e verdhë të pjekur për bukuri. O djalë, i bërtiti halla, kjo bahçe ka zot! Hë moj hallo. ia ktheu ballisti, s’u bë kiameti, më shumë se një vesh rrush nuk ha dot. Ja mbarova! Zbriti poshtë dhe duke qeshur kaloi urën e u zhduk.

Kur Shqipëria u çlirua prej “armiqëve e tradhtarëve”, siç shkruhet edhe sot nga akademikët e thinjur dhe gazetarët e rinj, erdhën ditë të papara ndonjëherë. Në kohën e hapjes së tokave të reja, aty nga orët e para të mëngjezit, një civil me dhjetë punëtorë me sharra e sëpata u futën në bahçe. Ai që printe me letër në dorë njoftoi se me vendim të Komitetit të PP dhe Komitetit Ekzekutiv, bahçeja qe shtetëzuar për të mbjellë grurë e misër. Halla aktiviste guximtare e luftës u përpoq t’i bindëte që pemët të mos priteshin dhe në atë gjendje le t’i mbante ferma e shtetit. Pra, pas pushkatimit e burgosjes së të gjallëve, do të priteshin pa mëshirë edhe pemët e ëmbëla të gjyshit. Përfytyroni për disa çaste rrëzimin e kavakëve të lartë, ku pat hipur ballisti për dy tri vesh rrush, këputjen e dhimbëshme dhe harlisjen mbi parcelat e perimeve të hardhive me rrush të verdhë e të zinj; shembjen e zhurmëshme të arrës vigane me degë si direkët anijesh me fletët e blerta; plandosjen e manit të lartë; përmbysjen e pemëve me kumbulla e fiq e trungjet e  pemëve të frytave gjithfarësh; hedhjen në remë të kumbullës së thartë që kurseu gjermani.  Merreni me mend dhimbjen e hallës dhe fyerjen e rëndë të vëllait nën dhe. Më pas e kishte radhën tragjedia e shtëpisë së regjistruar nga etnografët si monument kulture. Në oborr u panë disa ustallarë me përgjegjësin e tyre. Mos vallë kishin ardhur për mirëmbajtjen e saj? Përgjegjësi mbante në duar një letër nga Komiteti Ekekutiv, ku lexohej fjala urdhër, si vendim gjyqi politik nga Komiteti i Partisë së dashur. Punëtorët të ngjashëm me xhelatë kohësh barbare, mbanin në duar kazma, lopata, sharra, sëpata, sqeparë, ganxha e qysqi. Sipas vendimit ata rrafshuan shtëpinë më të bukur të lagjes Murat Çelepi tok me historinë saj dhe artin e mjeshtrave të panjohur. Kazma e qysqia shkallmuan muret e gurtë të rrethimit, përmbysën portën me qemer guri; sharra shembi tavanet e çatinë e gjerë tok me oxhakët e llampadarët, nimet e shkallët, furrën e qilarin me qypa, hajatin e dhomën e kafesë. Gjithçka me vrull revolucionar. Halla nuk jetonte më dhe s’mund ta mbronte shtëpinë deri në vetmohim. Dhimbjen me lot e provoi i nipi, shkruesi i këtyre radhëve, i pafuqishëm si të gjithë. Përse e prishën atë mrekulli bujare? Shkaku nuk u mor vesh kurrë. Mister!

Ndoshta në arkivin e Kino-studios “Shqipëria e Re” ruhet edhe sot një film dokumentar, ku shfaqet ajo shtëpi e bardhë, në të cilën u strehua e sigurtë disa ditë e netë, shëndosh e mirë Margarita Tutulani, më vonë rreth tridhjetë hebre dhe ushtarë të sfilitur italianë të arratisur nga kampi gjerman i robërve të luftës. Disa foto të asaj shtëpie në prag të rrënimit rrëfejnë për hijeshinë e saj edhe në ditët e fundit të jetës. Një etnografe e vonuar në kërkim të veprave monumentale për studime shkencore, ashtu si policët që mbërrijnë disa orë pas krimit, gjeti nje rrafsh të pastruar nga mbeturinat e një ndërtese të shkatërruar nga një bombardim në kohë paqeje, edhe heshtje varri. Tashmë trualli i rrafshuar ka mbetur shkret. Nuk dëgjohen më zërat e një brezi të tërë njerëzish me kulturë që lindën, u rritën, banuan aty e shërbyen në arsim, shëndetësi dhe ekonomi. Pipëzat e gajdat prej druri të njomë të pranverës heshtin. Nuk ndihen  as cicërimat e zogjëve, as krisma e kaposhit mbi degët e fikut në oborr, as kakarisja e pulave, as xhi-xhi-të e gjinkallave në trungje pemësh, as kërkëllima e çikrikut e llapashitja e krahëve të rosave në remë. Rema është diku nën themelet e shtëpive pa vlerë. Nuk fluturojnë më bletët e fluturat lule më lule, as pilivesat mbi ujë. Askush s’e merr me mend, se ku ndodhej ajo shtëpi zemër gjerë si vetë madhësia e bardhësia e saj. Në atë mëhallë të ngrohtë u rrafshuan, edhe shtëpitë e dijetarit e poetit Vexhi Buharaja, e mësuesve, tregtarëve dhe e zejtarëve të njohur në gjithë qytetin. Edhe shtëpia e vogël me oborr, por e këndëshme e pep Avdylit, që mblidhte gjarpërinj në Saraje edhe në remë, për barnatoret, shkollat dhe spitalet. Nuk dëgjohet më, as kambana nga Kulla e Sahatit e rrafshuar tok me çesmën, pranë xhamisë në lagjen Murat Çelepi, sipas vendimit zytar “Çlirimi”, në qytetin e shpallur MUZE.

Eshtë për të ardhur keq, kur ndonjë nga ish-banorët e asaj mëhalle, që merret me punë arti dhe me studime të monumenteve të kulturës, i qan hallin Shkodrës e Tiranës për zonat historike, që tashmë pak nga pak po marrin frymë, në një kohë, kur qyteti i vet i lindjes, ka një një gjendje të dhimbëshme për shkak të shkujdesjes së ish-bashkëpunëtorëve, atij vetë dhe zyrtarëve përgjegjës sot, që mburren me librushkat për turistët.

Tashmë në truallin e harruar, shihen vetëm disa shtëpi përdhese. Kalldrëmet e sheshta dhe shtëpitë e mëhallës janë zhdukur. Pamjet e dikurshme përtej mureve e mbi pemët e bahçesë së dhunuar, kanë humbur trishtueshëm. Janë shlyer edhe nga kujtesa. Diku pranë tyrbes së Baba Aliut të shenjtë, prehet gjyshi i urtë. Ai nuk e di seç bëhet me shtëpinë e vet të bukur, ku gëzoi dhe u hidhërua gjatë një pjese të jetës. Edhe hëna, teksa ulet mbi muret e Kalasë, ashtu e zbehtë mallkon e qan. Vetëm mrekullia e Zotit ka shpëtuar nga shfarosja, shegën, mjaltë të ëmbël e plot lëng të fshehur në një kënd, pranë murit, që dikur rretonte  shtëpinë dhe bahçenë. Shega qysh nga koha e gjyshit, rrit kokrat e shëndosha duke dëshmuar, ashtu siç ndodh shpesh pas një masakre barbare, se jeta në atë vend të shenjtë vazhdon.

Nga Namik Selmani/ Shkrimtar/
Joo. Nuk e besoj vërtet se u nga nga jeta miku ynë, shkrimtari, studiuesi, gazetari, skenaristi Riza Lahi. Thuajeni sa të doni! Si të doooooni! Vendosni çdo fjalë të shqipes, të anglishtes, të frëngjishtes diku në nekrologjitë internetike, diku në shtyllat e bulevardeve, në ndonjë kronikë televizive aty nga fundi i lajmeve! Ai është mes nesh Mjafton që të hapim një libër, një kronikë takimi e do ta kemi atë sa të menduar, sa të mençur, sa gojëtar, sa hokatar. Ishte vetvetja jonë më e mkrë Sa keq që televizionet shqiptare nuk e dhanë një njoftim për të Ato, televizionet merren me sa e sa kronika kriminelësh e nuk kujtohen që të flasin shumë më tepër për këtë Fisnik të Fjalës Shqipe që për dekada ka punuar për ta bërë atë sa më të bukur të brezi i tij i krijuesve, por edhe tek më të rinjtë. Dhe jo vetëm në Shqipëri, po edhe në Kosovë, në trojet amtare në diasporë Madje në të gjithë botën. Se kudo kishte miq të mirë Riza Lahi. Për ta bërë sa më të njohur në botë bash si rilindas i kohëve moderne. Njeriu nuk ka bërë deri tani një peshë të saktë për dhimbjen njerëzore. Ka krijuar Peshore për të peshuar qoftë edhe miligramët e një trupi apo ato të shkëmbinjve të mëdhenj, të makinerive, të raketave kozmike me tonelata të tëra peshë, po jo atë të dhimbjes. E ndarja me Rizain fort na dhembi! Iku pa pyetur miqtë që e donin aq shumë dhe ia vlerësonin fjalën e tij. Vite me radhë fluturoi në Qiejt e kaltër si pilot i patrembur. Gati si pilot i lindur. Me sy të fortë shqiponje. Shumë herë thoshte se ishte pilot. Madje na thoshte edhe gradën e merituar nënkolonel. Kur e pyetën në një emisin televiziv se cila ishte poezia e tij më e dashur ai tha se ishte një poezi për një pilot veteran që kishte lënë qiellin e ishte në tokë. Në poezinë e tij flitej për një pilot që të gjitha sekretet , dashuritë emocionet e vërteta njerëzore ai ia kishte truguar mikut më të mirë .. qiellit. Mos kishte ndodhur edhe me të kështu në të gjallë a në vdekjen e tij.
Kur e la qiellin me avionë e u ul në tokë mes luleve, zhurmave, dyfytyrëshve, baltovinave bulevardeve me zhurma shumë e me semaforë të panumërt, para ferrave që na janë futur në këmbë, u bë shumë herë nostalgjik për qiejt. Atëherë dhe deri në ditën e ndarjes. Qoftë me mjegullnajë, me shi, me flutura bore, me dritë kaltërore qiejt ishin dadhira e madhe e jeëtsb së tij . Ishte Kurora që ai ia vinte çdo fjale çdo mendimi.. Veçse pa autostrada me sinjale Rizai kishte brenda vetes me dhjetra qiej, ylberë, satelitë të veçantë hapësinorë që ndriçonin dhe e zbukuronin aq shumë shpirtin e tij madhështor dhe atë mirësi zemre që rrallëkush e kishte. Që në atë kohë ai krijoi Simbolikën e Qiellit. Të Qiellit të Fjalës E ku ai mbeti më fitimtar se fitimtarët. Mos vallë copëzat e qiejve, të mjegullave apo çarçafët e borëruar që ai i kishte dashur aq shumë, po edhe i kishte sfiduar si fitimtar në ditënetët e jetës së tij, ia kishte dhënë këtë si Medaljon të Shpirtit të tij shkodran, të atij shkodrani hokatar dhe aq të mencur? Pas avionit mori biçikletën. Një poet romancier, përkthyes i talentuar një studiues, gazetar i spikatur që ia përpinin gazetat shkrimet e tij, po ecte në Tiranë me biçikletën. Ndoshta i qëndronte besnik Shkodrës së tij aq të njohur për këtë mjet udhëtimi. Ndoshta se ishte mësuar me fllad qiejsh në gjoksin e tij që po i thinjej ashtu si dhe flokët. Tani Shkodrës ai donte t’i jepte çdo gjë të bukur, fjalën. Kudo e përqafoi denjësisht këtë qytet të bukur. Para pak vitesh do të botonte librin poetik “Hanibales ande portas”. Kur e pa Shkodrën e tij të përmbytur aq sa edhe loti i burrit nuk ishte turp, i erdhi më mendje ky varg. Po bënte mjeshtërisht elegjinë për Shkodrën të mbytur që donte ndihmë
E , kur iku , në një ditë fundviti vetëm pak ditë para ditës së lindjes (16. janar 1950) besoj se me plot gojë ai e kishte fituar garën me Qiellin e Fjalës, me Qiellin e poezisë, me Qiellin e Shpirtit Njerëzor, duke u futur në radhën e atyre njerëzve të mirë që nuk i gjen sot as me kandilin diogjenian. Nuk mundem të gjykoj dot se sa i aftë ishte ai që të pilotonte, po entuziazmohesha aq shumë si fëmijë i burrëruar kur e shihja se si fliste për to, se sa dashamirës që ishte për shokët pilotë. Më gëzonte se sa bukur e fliste ai për pilot e për familjarët e tyre., Po, po, fjala e tij i ngjante një Sofre të madhe ku mund të gjeje mrekullisht një miqësi të sinqertë, një poezi tejet të vecantë sociale, atdhetare, filozofike ndjesore, erotike lirika natyre . Ai pikturonte si një Lasgush shkodran Bunën, Kalanë Taraboshin. Pikturonte brigjet ulqinake, ku ishte nip se nëna e tij ishte nga Ulqini. Para pak kohësh u bashkuam në një aktivitet që dibranët bënin për artistin e tyre Haziz Ndreu. Më solli një antologji të botuar në Mitrovicë. E kishte botuar Shoqata e Shkrimtarëve të Mitrovicës që është një nga më prodhimtaret dhe më të fuqishmet në Kosovë, krahas asaj të Pejës, Gjakovës, Prizrenit, Gjilanit etj. Titullohej “Poetët për Mitrovicën”. Poeti Sabit Idrizi, kryetar i kësaj Shoqate dhe kryeredaktor i revistës “Fjalë e valë“ kishte zgjedhur Riza Lahin që të përkthente në gjuhën angleze të gjithë poezitë e librit. Dhe fort mirë kishte bërë aid he vetë Komuna e Mitrovicës.,. Një botim luksoz dhe me dinjiitet me një botim si në vendet më të zhvilluara perëndimore. Pas këtij përkthimi të Riza Lahit në fund të librit prej rreth 300 faqesh ishte dhe një përshëndetje e tij. Në këtë libër antologji kisha edhe unë një poezi me titull “Po ti na qenke, o Urë e Ibrit?” Nuk ishte vetëm nderi i pjesëmarrjes në të, por edhe se këtë po ma sillte në anglisht pena e Rizait tim të dashur që do ta kem kujtim për shumë vite. Kur erdhi një ditë nga Mitrovica rasti na solli që të bënim udhëtimin nga Prishtina në Tiranë së bashku për 6 orë e që na u duk kaq i shkurtër. Aty ishte edhe proza poetike e Rizait “Buna në muzg”. Kërkonte që Antologjia të promovohej në Mitrovicë ku të kishte edhe përfaqësues nga Evropa nga Tirana, Çamëria. Që ata evropianët ta kuptonin edhe artistikisht shpirtin e madh të shqiptarit liridashës. Një ditë edhe mbase mund të bëhet një aktivitet i tillë, por do të mungojë ai që i përktheu germë më germë të gjithë poezitë, miku ynë Riza Lahi. Karrikja e Rizait do të mbesë bosh. Nuk do harrojmë të vëmë luet më të mira në të. Në dy gjuhët ajo sot lexohet nga ushtarët që ruajnë Urën e Ibrit, nga shefat e tyre, nga diplomatët, nga serbët, anglezët amerikanët, nga shqiptarët e Tiranës e të Vlorës. Atë ditë më thoshte se do të ishte mirë që të bëhej ky promovim madhështor i atij libri ku të merrnin pjesë sa më shumë evropianë e amerikanë që të shihnin poetët e këtij kombi se sa e duan lirinë bashkëjetesën mes kombeve. Si poet e kishte bërë detyrën, tani ishte zëri i patriotit Riza që fliste e që uroj të dëgjohet një ditë.
Vargu dhe fjala e tij e shkruar është njohur në Greqi, SHBA, Rumani, Maqedoni, Kosovë madje deri në Indi dhe në Iran. Ishte kënaqësi që ta dëgjoje atë duke folur në tribunat e poetëve. Ashtu si dhe ta dëgjoje duke recituar fort bukur sa që e ngrinte sallën në këmbë..Ai ishte i natyrshëm në atë që thoshte. Përherë e shoqëronte me fabul të veçantë, shenjë e kulturës së gjuhës për një njeri. Me gjeste të bukura. Me një dallgëzim emocionesh. Aq më tepër se përvoja e tij jetësore, leximet në disa gjuhë kisht bërë që ajo të ishte e larmishme e gjithanshme. Aq sa duhet të zgjasje veshin dhe kokën për të mos të të ikur asnjë fjalë e thënë, asnjë gjest, asnjë muskul fytyre në plastikën e tij. Shumë herë duhet ta dëgjoje edhe për t’ia “vjedhur“ pak stilin e tij aq të spikatur të gojëtarisë.
Shumë herë shqetësohej për antivlerat që shfaqeshin kudo . Trishohej kur fliste se paratë nuk shkonin në botimet e poetëve që mbanin sa e sa vlera të paqarkulluara se iu mungonin të hollat për t’i botuar. Prej disa vitesh shkonte shumë herë në Korçë. Kishte mik të ngushtë Mihallaq Andrenë. Mjeshtri Mihallaq shumë tekste i kishte edhe nga Rizai. Ishte ndoshta shkodrani më i mençur që kishte ngritur një Urë nga më të fortë mes Shkodrës dhe Korçës. Kishte bërë dhe një skenar të mrekullueshëm për këngën e tij. Kishte disa vite që bashkëpunonte edhe me Gurali Mejdanin që drejton komunitetin e romëve. Fliste me aq entuziazëm, dashamirësi dhe emocion për kulturën e romëve, O zot edhe këtu Simbolika e Qiellit nuk i ndahej Riza Lahit. Një shkrimtar dhe poet që i donte të gjithë pjesët e kulturës së kombit të tij, aq sa edhe Shkodrën e tij dashurore trëndafilore me jaret e papërsëritshme. Shkonte edhe në turnetë që bënin shoqata kulturore jasht vendit si gazetar, si poet, si organizator. Përherë mbeti një shkodran hokatar. Dikur në një dialog poetik me “Motrën Tone” të Kolë Idromenos (me origjinë nga Çamëria, shprehte keqardhjen se Shkodra duket se po harronte disa vlera kulturore të krijuara në vite e shekuj. Po, Riza Lahi ishte edhe ulqinak i mirë. Një nga librat e parë që kam lexuar nga Rizai para 8 vitesh ishte “Nën hënën e Ulqinit”. Ishte nip nga Ulqini dhe thoshte se nëna e tij ishte vajzë ulqinake. Para 8 viteve hapa një ekspozitë fotografike në Ulqin në Ulqin shumë miq të tij më flisnin me kaq dashuri për të. Në vitet e fundit po bëhej më shumë mbretëror. Mbretëror me poezinë e tij të përkryer. Ai ishte kaq risitar edhe në vargun e tij, po dhe në atë varg që përkthente nga shqipja në anglisht. Që kur kishte nisur punë për përkthimin e poezive të sulltanëve dhe vezirëve të Turqisë diku në një lokal bashkë me mikun tonë të përbashkët Ahmet Dorsun, një shqiptar i lindur në Turqi dhe tash romancier e poet, banor i Tiranës, më fliste me aq pasion për të. I recitonte si të ishin poezi të dala nga shpirti i tij i behartë. Poezitë dashurore që kishin bërë sulltanët në jetën tyre ishin po kaq befasi sa edhe përkthimi i tij. Bujkur! Dhe u botua edhe pse ne jemi në goditjen e madhe të një informacioni të pakët për librat që botohen dhe për një mungesë të shpërndarjes së vlerave që krijohen. tek ne Në ditët e fundit po “matej” me Xheladin Rumiun. Një Vexhi Buhara tjetër, do të thoja unë. Kishte marrë me meritë edhe një titull të lartë të “Përkthyesit më të mirë të anglishtes në Shqipëri.” E kishte vënë si sqarim në një libër, po ai ishte shumë modest. Ai ishte bërë vetë një Rumi me atë filozofi që po përcillte çdo ditë në atë që shkruante që fliste. Kishte disa muaj që e shqetësonte një këmbë e sëmurë. Ishte enjtur . Ende nuk ia gjente arsyen. Veç të dhimbej Rizai. Natën, thoshte, këmba qetësohej e ditën rëndohej. Dhe kur? Kur?!!!! Kur atë e prisnin një nga një miqtë e tij të panumërt miket që e dëgjonin me kaq vemendje elegancën e të folurit të tij. E pritnin gazetat me reportazhet më të mira të viteve të fundit. Të jashtëzakonshëm. Botonte në “Tirana Observer” te “Republika“.dhe shkrimet e tij ishin më të lexueshmet Që në titujt shumë intrigues. Ai kishte kurajon e njeriut të ditur. E përkëdhelte fjaën e bënte si brumin e amvisave në ditë feste. Vazhdonte të protestonte me veten për këmbën. E sërish mbi biçikletën e tij gati proverbiale migjeniane ecte në qytet më këmbën e sëmurë të enjtur. Madje të shkonte edhe në Bullgari në Turqi.
Qënka pak e vështrirë që të përfshish të gjithë qiejt e panumërt të Fjalës Lahiane në një ese kujtese. Ani. Duhet bërë, edhe se me pengje të mëdha se nuk e tregojmë sa duhet atë hapësirë që kishte ai si njeri si intelektual. Si njeri. Si mim që rrallë të vjen në jetë . Shihnim vetveten në këto ditë të jetuara me të me kaq vrull, me kaq patriotizëm. E çka duhet më shumë për të vënë Kurorën më të ndritshme të patriotit, të këtij njeriu kaq të ditur e kaq të mirë???? I mençur në poezi, në roman ( Kujtoj këtu romanet e tij “Vorri i ashikut” dhe “Një serenatë korçare në Njy Jork”), Përkthyesi, miku i ngushtë i të mençurve e ka fituar plotësisht betejën me HARRESËN. Ai, flokëkërleshuri i veçantë do të mbetet përjetësisht mes kujetsës. Shpesh herë ia merrte era e qiellit ato flokë që po i thinjeshin me shpejtësi. Ishte kënaqësi që e kishim mes nesh. Është obligim për ta kujtuar. Ishte Lumturia jonë dikur dhe sot po e themi me plot gojë dhimbja jonë. Prej shumë kohësh ai do të mbetet Princi i Kujtesës qiellore të Fjalës Shqipe, Zgalemi fitimar i qiejve të panumërt të fjalës Shqipe.
Tiranë, 1 janar 2014

 Shkroi: Mabille Gennings/

Kur Faik Konica, Ministri i Shqipërisë në Shtetet e Bashkuara, të thotë se ka qenë edhe vetë gazetar, të shfaq vetëm një pjesë të vogël të shërbimeve të tij në fushën e gazetarisë.

Aty më parë shkruante kryeartikuj në Boston, në Diellin, më e vjetra gazetë shqiptare që botohet edhe tani në Shtetet e Bashkuara – një fletore (atëherë e përditshme po që më vonë është bërë e përjavshme), që nuk merret me reklama dhe kur kish më shumë se 10 mijë pajtimtarë, qe mjaft e afërt, sa me anën e fushatës, (Vatrës), mundi të mbledhë për guvernën provizore t’athershme një çerek milionë dollarësh.

Lindur në Malësin’ e jugës, në kufirin e Greqisë, i biri i një të pasuri, nga një der’ e cila në kohën e paqes shikonte punën e shtëpisë, dhe në kohën e luftës mblidhte vullnetarë, Zoti Konica, që kur ish djalosh, e dij mirë se për çfarë soj shërbimi ish destinuar, dhe studimet e tija në shkollën e jezuitëve në Shkodër dhe në Licenë Perandorike të Stambollit, i bëri duke pasur po atë qëllim parasysh. Vizita e tij e parë në SHBA, më 1909, qe për të filluar një shoqëri të përbërë prej refugjatësh: për t’i stërvitur këta me vetijat dhe qëllimin që lypte lëvizja kombëtare – një qëllim si themelonjës dhe botonjës i revistës Albania, që e kish bërë të njohur me tërë fuqinë e tij. Më 1912, ay u dërgua si delegat në konferencën ambasadoriale në London, dhe më 1926, kur u njoh independenca e kombit të tij të dashur, ku ay me zotësin e tij mundi të lerë rekorde historie në ngjarjet e zhvillimit kombëtar, u emërua Ministër në Shtetet e Bashkuara.

Në qoftë e vërtetë se ndodhja e tij këtu është një shenjë miqësie, dhe ay të siguron se ashtu është, atëherë gjithashtu është e vërtetë që trupi diplomatik i Washingtonit bëhet më i pasur n’urtësi bujare, sjellje të dëshirueshme dhe në dituri të hollë me ndodhjen e tij këtu. Kjo na çon ndoshta te një problem i rëndë, që të dallosh si munt të shquhet njeriu si njeri nga ministri. Ndoshta qëndrimi më tipik i zotit Faik Konitza është urtësia e hijshme, siç dëshmohet qartazi prej sjelljes së tij simpatike, prej dashurisë së tij për të bukurën e vërtetë dhe prej zemërgjerësisë natyrale të tij.

Me fjalë të buta dhe plot gjallësi, më sjellje krejt natyrale në qarke shoqërore, ay është pritës i mirë si zot shtëpie dhe mysafir gazmor. Sapo ka kaluar nga mosha 55, i veshur mirë e i pamartuar, ay është kurdoherë i mirëseardhur si vizitor në sallonet shoqërore të qytetit tonë.

Gjithashtu mund të ketë në raste të këtilla edhe muzikë, muzikë hutonjëse që del nga një gramafon i rrallë, me një megafon të madh që të zë syri sapo hyn në odën e mirë të tij, q’është në katin e dytë të hotelit Mayflower. Çpikja e një shkencëtari ingliz, orët e shumta e të rënda që i kushtonte në nj’odë shkence, nuk pajtoheshin me dashurinë e tij përmuzikën, ku istrumenti i bërë me dorë ka mundur të çdukij zëra të çjerra, duke lënë vetëm muzikë të kulluar. Nuk do të gjesh radio te ministri i Shqipërisë, ndonëse nga koha në kohë i kanë prurë tri, për arsye që nuk varen vetëm nga zëri i kulluar i muzikës. Ay rrëfen se sa mërzitet kur dëgjon lloj lloj reklamash me anën e radios. Kënaqësinë më të madhe, përveç kur ka pranë miqt’ e tij, ministri e ndjen kur këndon libra me biografira dhe shënime kronologjike, që zgjeth nga biblioteka e tij, e cila ka më shumë se 1200 libra dhe është nga më të plotat. Sa për stërvitjen e trupit për të mbajtur shëndetin e tij, i pëlqen që të ecë më këmbë. Në kohën që harxhon duke luajtur golf, rreth e rrotull luadhit, siç thotë vetë, njeriu mund të këndojë një libër ose mund të fjaloset me miq, dhe kështu që ay ecën me këmbë dy ose tri mila në ditë. Gjellët ia servirin nga restauranti i hotelit, ndonëse ka një kuzhinë më vete ku rri, se e urren afshin e gjellëve, si dhe erën e mirë të kafesë. Është një nga mendimet e tija, që gjella ka shije të vërtetë kur nuk të nget as “qiellëzën, as hundën”. Ënda e tij është sqimatare. Ay nuk pranon të ngrëna që kanë mbetur shumë kohë në akull, pula që janë therur më shumë se disa orë më parë se të shtrohen për të ngrënë, ushqime deti që nuk janë peshkuar atë çast nga ujët. Atij i pëlqen të hajë pas bukës drethëza të goditura me ajkë, dhe të vëna në pjatë mi kulaç të grynjë. Për sa u përket të pirave dhe mëzeve ay nuk munt të quhet njohës i vogël. Përveç gjërave të tjera, ato q’urren më shumë janë pijet e përziera e të forta (kokteils) dhe shampanja e lehtë. Ay do më shumë verat që quhen Sherry, Burgundy dhe Rihne. Kjo e fundit i mbarohet më shumë se të tjerat, sepse shumë nga miqt e tij kanë po atë shije që ka dhe vetë. Një zotni që më parë pëlqente skoç, më shumë se çdo lloj uiski, tani zgjedhe si më të mirin rye, se kjo pije mban nj’erë t’ëndëshme, veçanërisht rye-i që bëhet në shtetin Kentucky dhe është i shtënë në botile që në kohën e Luftës madhe. Rrobat e tij janë gjithmonë të kaltërta (kaltërsi e thellë që duket pakës si e zezë), të murme ose të zeza, dhe me çdo palë ka porositur dhe një pallto të madhe të bërë gjithë nga ajo plaçk’ e rrobave që shkon me to. Të porositura nga Londoni, plaçkat e tija dallohen për hollësira origjinale. Palltot e vogla nuk kanë vrimë volutash në çipin e jakës poshtme, mi gjoksin, të bëra me qëllim që të mos u japë rast grave që mund t’u teket ti ngulin ndonjë lule. Palltot janë pa xhepa të jashtme për shami, sepse ay e quan zbukurimin si një send jashtë rregullave të shëndetit. Pantallonat e tija nuk janë të kthyera mi qafën e këmbëve, po për këtë arsye. Këmishët, të cilat ia bën sipas porosisë një këmishëbërës i Londonit, nuk kanë volte të dytë në qafën e mëngëve, se ay ngul këmbë që nuk janë të nevojshme. Çuditërisht për një burrë që ndjen të këtillë dashje ose mosdashje të mprehtë, adhurimi i ministrit të Shqipërisë për bukurin’ e grave është kryesisht konservativ. Pamja e një gruaje, siç thotë, duhet kurdoherë të jet’ në shkallë të dytë ose pas personalitetit të saj tërheqës. Në mes një numri të madh mikeshash q’e adhurojnë, ay çmon më tepër ato me mençuri të jashtëzakonshme, dhe ato nga të cilat qëndron lark – ne mund të përdorim një frazë kaq t’ashpër kur flasim për një zotni t’urtë – ka të ngjarë të jenë nga tipi i çqetësuar me gjallësi si të lozonjares. Mbi veshjen e grave amerikane ministri Konitza nuk thotë gjë sendi tjetër – pothuaj se asgjë – përveç fjalëve lëvdonjëse. Ato kanë përdorur fuqin’ e mendjes dhe i kanë bërë modat e botës më të hijshme dhe më artistike, duke ngulur këmbë për moda pa salltanete. Tani do të qe më mirë sikur të mos mbanin këpucë me thembra të larta, duke pëlqyer në vent të tyre opinga të qëndisura e të bukura! “Gjer me një pikë, ashtu po bëjnë”, i thashë dhe ay m’u duk sikur mbeti i kënaqur. Tani në dëshironi të mësoni se ç’kuptim ka emri i parë i tij, i cili, meqë bie fjala, për miqt’ amerikanë të tij është vetëm “Frano”, mund t’ju them që zë vendin e emrit “Augustus”. Se ç’kuptim ka emri Augustus, jam i sigurt q’as unë nuk e di.( Arkiv  “Dielli” qershori, 1934. Perktheu nga anglishtja: Nelo Drizari, editor i Diellit per vitet 1935-1939)-Foto- Faik Konica, i treti nga e majta-ulur,  ne mes te delegateve te Kuvendit te Vatres te vitit 1926

Ne Foto: At Gjergj Fishta OFM (Grafikë nga FRadovani 2010)/

NJË  GJAMË  DËSHPËRIMI/

Nga At Gjergj FISHTA OFM/

Mbaroi Malcija! Lekë ma sot nuk ka; /

Nuk ka ma burra, qi, me drrasë t’ krahnorit/

Mburojë me i ndêjë Shqypnis. Anmiku shkjá/

Mbas sodit s’ ka pse dron mâ prej Malcorit:/

Malcori asht thye; e, i dbuem ai me trathti,/

Pa Atme sot ka mbetë, pa plang, pa shpi!/

2. N’ shpi t’ tij, po, djepat asht tu’ i lkundun shkina;/

Arën e tij asht shkjau tu’ e lavrue,

E ushtari i Malit t’ Zi ‘dhè, kualt stervina

Per ata Kryqa t’ bekuem i ka pengue,

Nen t’ cillët pushojn, heu! Njata trima – rrfé

Qi bindën shekllin tue luftue p’r Atdhé.

3. O natë e kobshme! Natë tri herë mizore,

Natë e mnershme, si nata e fundit t’ ferrit,

Pse ti shtekun ia çile ushtris gjaksore,

Qi, strukë nen t’ zezen mblojë trathtare t’ territ,

Burrat e dheut do t’  xêtê n’ gjumë pështetun,

Porsi n’ strofull luani xêhêt fjetun?!…

4. E ju, ‘dhè hyj t’ shkelzyeshem, qi pre’ Empirit

Përmallshem tue fërfllue me dritë t’ kullueme,

Porsi sy Zotit, vreni m’ sharte t’ nirit,

Ju, edhe ketë kob e ketë dhuni t’ shemtueme

E kini pa tu’ ndodhë n’ mjedis t’ njerzimit,

E me gjith kta nuk jeni shkimë mjerimit?…

5. Po a kjo asht e Drejta, qi n’ ketë shekull fiset

E popujt rregullon e i mban ndër caqe?

Anmikut t’ njimijë vjetve me i lshue viset

Sa herë t’ perligjuna me luftë e gjaqe….

Mallkue kjoftë hera, n’ t’ cillen shkjau pik’ s’ parit

Vuni kambën dhunuese m’ tokë t’ Shqyptarit,

6..E mallkue kjoftë Evropa! Até e vraftë Zoti,

E e shoftë me fise, popuj e qytete;

Edhè premtoftë qi, dersa t’ endet moti,

Kurr lufta mos iu daftë per tokë e dete;

Selit e saja grimë me grimë u theshin;

Me gjak t’ popujvet t’ vet sunduest iu ushqeshin.

7. Pse krahët pa dhimbë Shqypnis kshtu me ia thye

E prej Lirijet me ia ndalun hovin?

Gopsija e kùj n’ Malci ka mujtë m’ u ushqye?

Po a Hoti e Gruda mund t’ a mbajn Moskovin?

Nuk duhet, jo, qi t’ mkambet Shqyptarija:

Qé pse po i lshohet Malit t’ Zi Malcija.

8. O gjak i atyne burrave fatosa,

Qi per Liri t’ Malcis kullove rrkajë,

Vlo, vlo, ti sot qi maleve u erdh sosa,

E para fronit t’ Perendis me vajë

Lyp gjyq mbi do Kaina t’ kunoruem,

T’ cillët kombin t’ onë po duen me e pa t’ sharruem!

9..Me parsme tona n’ ata t’ hershmet mota

Mburojë iu bam Evropës, pa dijtë shk’ asht tuta,

Atëbotë, kur pallen Skanderbeg Kastriota

Siellte si rrfeja, e permbi shtroje t’ buta

U dridhte nji Sulltan, qi njaso here

Bante m’u dridhë boten mbarë prej mnere.

10. Po, na tue dredhun si dragoj çelikun,

Shtekun me kurma Shqyptarësh ia xume

Tartarit, e pre’ Evropet larg rrezikun

Per disa kohë e mbajtëm: e poshtnume

Por kurr Evropa n’ ndihmë nji ushtar s’ na nisi;

Kurr punët mbas fjalvet, qi na dha, s’ ujdisi.

11. E kur per pesqind vjet na nder veriga

Ngelem t’ robnis, nen themer t’ huej tue kja,

E ‘i mijë dhuni mbi né e ‘i mijë punë t’ liga

Na reshte anmiku, tue na nxitë pa da,

N’ harresë Evropa edhe m’ atëherë na qiti

E doren kurr ajo n’ kob t’onë s’ na ngjiti.

12. Por, ani, jeta pse sa u nis me u endun,

Ndera mbi shekull dhunë gjithmonë asht kthye,

E t’ miren nieri kurr s’ t’ a ka permendun,

Sa t’ keqen punë me t’ cillen t’a keshë fye;

Si edhè ma t ’shumen, miq s’ gjen nieri i shkretë,

Kur skami e kobi t’a ket mblue n’ ketë jetë.

13. Veç sot pse Evropa, sot qi asht t’ gjith uzdaja

Se Shqyptarija e Lirë del zojë n’ vetveti,

Pse sot Evropa, – do Mbretni të Mdhaja –

Duen me e ngushtue kah toka edhe kah deti,

E m’ vende t’ ona duen qi shkjau të shklasë

E fisi i Shqypëtarit n’ dhé t’ humbasë?

14. O Zot i lum, qi vetem n’ dorë Ti i kè

Shartet e popujve e mbretnive t’ tana,

E gja pa hiri kurr Ty s’ t’ ndodhë mbi dhé,

As nalt mbi qiellë, ku shndrisin dielli e hana,

Deh! Ti, i Pushtetshëm heret si né e vona,

Shih e gjyko mbi gjith kto kobet t’ona.

Shkoder 1914.
Komenti u përgatitë nga At Viktor Volaj, në vitin 1941, botue me titull“Lirikat”.

Me 16 Prill 1914, natën pa hanë, Mali i Zi sulmon Hotin e Grudën, tue djegë, plaçkitë e tue krye gjithfarë përdhunimesh. Zana e idhtë e Poetit shpërthen atëherë furishëm kundër anmikut jetik dhe kundër Evropës së padrejtë. Asht nji ndër ma të fuqishmet lirika të Fishtës.

U botue herën e parë në “Hylli i Dritës”, Maji 1914.

1.Mbaroi Malcija!…: Malësia e Madhe, e cilla shpesh përdoret edhe pa mbiemën.

Megjithse Malazezët nuk pushtuen tjetër zonë veç Hotin e Grudën, me të drejtë Poeti thotë se humbi Malësia, pse Hoti e Gruda janë bajrakët e parë në Malësi e Hoti prini ndër lufta. – Lekë: Kështu thirrën malësorët e Malësisë së Madhe. – me drrasë t’krahnorit: me parzëm; Drrasa e krahnorit asht pjesa e krahnorit ku lidhen brinjtë. – Anmiku shkja…s’ka pse dron: Malësorët ishin kurdoherë nji pritë e fortë kundër sllavëve qi donin të pushtonin Shqipninë. – i dbuem: i karmuem, i qitun jashtë; – pa plang pa shtëpi: pa truell pa strehë banimi. Në këte rasë 575 shtëpi të Hotit e Grudës ikën e lanë vendet e veta, për mos me jetue nën sllavë. Këto dyndje janë kenë të vazhdueshme edhe ma vonë.

2. lkundun: përkundun. – tue lavrue: tue e thye, tue e punue tokën. – pengue: lidhë. – Qi bindën shekullin…: Të cillët çuditën mbarë botën tue luftue në vitët 1911-1912 kundër Turqve të Rinjë.

3. strukë nen t’zezen mblojë trathtare t’territ: Me 16 prill natën, Mali i Zi rrethoi Malësinë me 12 bataljone, tue i gjetë Malësorët në befasi. Poeti i krahason me luanin e xanun në strofull fjetë.

4. t’shkelzyeshem: t’shkelqyeshëm, vezulluesa. – pre’ Empirit: pjesa ma e naltë e qiellit. – permallshem: mallëngjyeshem. – tue ferfllue: tue vezullue, tue shndritë. – vreni m’sharte t’nierit: kundroni fatet, punët e njerzimit.

5. viset: krahina; t’perligjuna me luftë e gjak: të shperblyeme, të mbrojtuna me luftë të përgjakun.

6. E mallkue kjoftë Evropa…: “Kjo namë ngjiti me të vërtetë! Mbas tre muejsh, me 28 Korrik 1914, shpertheu ajo luftë e tmershme, e quejtun Lufta e Parë Botnore, e cilla zgjati deri në Nandor të vitit 1918. Në ketë luftë mbetën dhetë miljon të vdekun. Kjenë shkretnue vise, vorfnue shtete, rrxue dinasti të vjetra, as nuk muejt me i prue botës nji paqë të qendrueshme, por shqetësoi zemrat e popujve me traktate të dhunëshme, tue kallë luftën e sotme.” (1941).

7. E prej Lirijet …: Me ia ndalue vrapin qi don me marrë kah Liria. – gobsija e kuj në Malësi…: Me kenëse nuk janë vende të frutëshme as Hoti as Gruda për me mëkambë Malin e Zi, asht politika shoveniste ruse e Moskovit qi çon peshë klysht e sajë, me pushtue e me shue Shqypninë. Poeti zbulon haptë politikat pansllaviste kundër Shqipnisë.

8. sosë: mbarim. – Kaina të kunorzuem: Gjaksorë të kunorzuem; kryetarët e mbretnive, me ketë emen Poeti përmbledhë shtetet qi kundërshtojnë Lirinë e Shqipnisë. – t’ sharruem: të humbun.

9. pallen: shpatën. – shtroje të buta: Poeti paraqet luksin e ambjentit oriental.

10. tue dredhun: tue vringllue. – Tartarit: Me ketë emen quen në përbuzje Turqit e Azisë.

– e poshtnueme: e poshter, për mos mirënjohjen ndaj Shqyptarve, qi kjenë pararojë e sajë.

Tue u bazue ç’prej fakteve historike të luftave të Skenderbeut, asnjëherë Evropa nuk ka mbajë asnjë premtim në lidhje me Shqipninë.

11. ngelëm: mbetëm. – reshte: bante, shkaktonte tue na nxitë, tue na mundue.

12. sa u nis me u endun: porsa xu fiell, porsa filloi. – skami e kobi: vorfnija e mjerimi.

13. Qyshë nji strofë ma përpara Poeti vé në dukje se shpesh ndera kthehet me dhunë në ketë botë dhe e mira harrohet. Megjithkëte nuk i mbushet mendja pse Evropa, pra: do Mbretni të Mëdhaja, tash qi të gjitha shtetet e Ballkanit kanë dalë me vete dhe Shqypnisë i asht dhanë Pamvarsija, kërkojnë me e cungue.

14.O Zot i lum….Kjo lutje shpërthen krejt e natyrshme prej zemrës së Poetit. Kundër dhunës e padrejtësisë së bame Shqypnisë thërret Hyjin Gjyqtar, qi të gjykojë mjerimet e kombit.

- pa hiri: pa dije, pa pritë e pa kujtue, pa pritmas, pa dashje. – heret si n’e vona: gjithmonë i Pushtetshëm, në të gjitha kohët i Pushtetshëm.

***

Shenim FR: Botohet në 100 vjetorin e padrejtësive ndaj Popullit Shqiptar.

Përgatiti: Fritz RADOVANI/Melbourne, Janar 2014.

Shkruan: Nik Klementi/ New York/

Giuhsia krahasuase mund te n’a pasbarti[1] ne ravat e protoshqipes, e cila do te na ndihmonte per te zbulua protoshqiptarin – shqiptarin autentik.  Por, ngase shqipja ka nise me u shkrua vetem tash 500 vjet, rindertimi i plote i saj asht i veshtire.  Persiatja[2] veshtirsohet ma tej edhe ngase faktet mungojne, jane te brishta, ose jane tujge[3] nga koha.  Perfundesisht, si ne chdo fushe studimi te paperkufizuame kjartas, disa oportunista ka kohe qe po i vertisin shqipes nje fercalle[4] hipotezash te ftilluame[5] ne hulli joshkencore.

Giuhsia shqiptare asht errtua[6] edhepse ajo asht bazua me teper perkushtim ne traditen e shkruame.  Ky pikveshtrim ishte i logjikshem per giuhet e evropes prendimore ku te folunat visnore[7] u paten shkime nga revolucionet industriale dhe mediatike shekuj para standardizimit.  Por ne Shqiptarí ne gjejme edhe sot te foluna burimore ne Chamri, Labri, Dardhe te Korches, Mirdite, Diber, Lume, Drenice, Grude, Rugove, Dukagjin, Puke, Kerchove, dhe shum vende te tjera.  Ne fakt, febrimi[8] i vetsive[9] visnore te shqipes ne vjetet 1950-60 nga dialektistat profesioniste te Shqiprise tregon se shumica e shqipfolsve te asaj kohe flitnin pothuaj njefaret si shqiptaret e Shekullit te X^te psd.

Hulumtimi i te kaluames se shqiptarve pengohet edhe nga konteksti i lavrimit te giuhes sone sepse giate 450 vjetesh pushtimi nga osmanet, lavrimi zyrtare i shqipes ishte i ndaluam.  Vetem per 150 vjet, nga shekulli 19^te deri ne gjysmen e pare te shekullit te 20^te, giuha shqipe njohti nje perpjekje rilindore.  Kjo pauze historike u pré ne vjetin 1944 kur gegnishtes, giuhes se 70% te shqiptareve, iu mohua e drejta zyrtare dhe komerciale e lavrimit.  Keshtu, nga Shekulli 15^te, kur giason se ne Shqiptarine veriprendimore egzistonte nje shtrese elitare qe fliste nje shqipe te kultivuame, giuhes se shumices se shqipfolesve nuk i asht dhane mundsia me tregua versatilitetin[10] e saje.

Para Luftes II^te, pasunia giuhsore e kulturore e shqiptarve u pat ba baza e lavruasve ma te epert te shqipes, nga Frasheri e Poradeci te Mjeda e Fishta.   Por, pas fitores se komunizmit ne Evropen Lindore, vlerat giuhsore e kulturore te popujve evrolindore u paten perzgripe[11] per t’i ba vend kultures, giuhes, fjalorit, dhe moralit marksist—proletarizmit.  Prototipi i proletarit, puntorit analfabet te fabrikes, e pershtyni[12] prototipin e evrolindorit ne buze te shkimjes, to e etiketua ate si tip arkaik, te pazhvilluam, penguas te civilizimit proletar, dhe te padeshiruashem.  Sa ma e epert te ishte klasa parakomuniste, aq ma e lige konsiderohej ajo nga regjimet marksiste-leniniste te Evropes Lindore.  Por, sot, ne nje kohe post-proletare, duhet t’u rikthehemi huajve[13] qe dhãjne[14] kah  rrajet e giuhes, kultures, dhe identitetit tone; kah vetsite lenore[15] te shqipes e shqiptarit, dhe te zhbajme gabimet te cilat vazhdojne me enzgrape[16] e me regjua[17] kurmin e kultures, giuhes, dhe identitetit te shqiptarit.

Ndeshtrashat[18] e kane fuar[19] dhãmjen[20] e shqiptarit kah pervutsia[21].  Por, ngajehere, zgripimi[22] ka edhe silsi pozitive—ai mund te kushtezoje ruajtjen e vetsive lenore[23].  Keshtu, malsoret shqiptare, nga Chamria e Labria deri ne Mirdite e Rugove, megjithse te angeshtuam[24] nga perzanja prej hordave lindore, ruajten nje giuhe e kulture relativisht te dlirte nga ndotjet e huaja.  Kjo pasuni e lashte dhe autentike duhet te ne nzisi qe t’i riamsohemi[25] evropes dhe te shvasalizohemi[26] nga orienti dhe lindja.  Kjo asht e vetmja menyre per te afirmua identitetin tone evropjan.

Ndeshtrashat[27] e kane tryse e fuar[28] dhãmjen[29] e shqipes.  Por, ngajehere, zgripimi[30] ka edhe silsi pozitive—ai mund te kushtezoje ruajtjen e vetsive lenore[31].  Keshtu, malsoret shqiptare, nga Chamria e Labria deri ne Mirdite e Rugove, megjithse te angeshtuam[32] nga perzanja prej hordave lindore, ruajten nje giuhe relativisht te dlirte.  Kjo pasuni e lashte dhe autentike duhet te ne nzisi qe t’i riamsohemi[33] Evropes dhe te shvasalizohemi[34] nga orienti dhe lindja.  Kjo asht e vetmja menyre per te afirmua identitetin tone Evropjan.

( Mështjerrë zeza me të zeza/ me një mëzat rri në shtrat/

Herë pi bozë herë limonadë/ e ditët ikin krejt pa datë!…)
fragmente nga libri i Nebih Bunjakut, „Një samit për simit“/

Shkruan: Rrustem Geci – Dortmund, Gjermani/

Letërsisë së humorit dhe të satirës në Kosovë, iu shtua edhe një libër me vlera të mirëfillta artistike, “Një samit për simit”, shkruar nga poeti, Nebih Bunjaku. Ky libër i munguar i humorit, satirës, dhe sarkazmës është një dhuratë e shkëlqyer për adhuruesit e saj. Mirëpo, për ata që qeshin pak e rrjedhshëm, libri “Një samit për simit” është një mik shumë i nderuar. Personazhet  në  këtë  libër ,  nuk janë njërëz, por figura, ndjenja që duken, dhimbje që  fshihen. Në  këtë  libër poetik, kinema e „kafshëve të papërgjegjshme“, janë gënjeshtrat, mashtrimet, dhe anarkia e përvetësimeve të gjërave. Gjuha e figurshme në „Samit“ është e pasur, e qartë, e saktë dhe fshikulluese. Liria nën dehjen e „kafshëve“ kurrë s´ është  e  mirëfilltë, sepse, degjëneron  shumë  nga të qënit e dëshiruar. Shoqëritë me disa pushtete, jo rrall formatojnë anarki nga më shpërbërëset. Populli di të mësojë si të  jetë i përgjegjshëm, por, nuk di si të mësohet injoranti, thashethemxhiu, zgarraveqi. Prandaj, shkruan autori, nuk është vështirë të bëhesh gomar, as ndihmës i fallexhiut në një pazar hamallësh, se gjuha e gomarit është gomerishtja. Sa herë dëgjoj gjuhën derrërrisht, edhe  derrat  edhe  gomerët, ankohen, se  s´u  bënë  synet, se stina u iku krejt në internet, etj, e tjerë.

Libri, „Një samit për një simit“, është një vepër e ardh artistikisht. Për kafshët e pyllit, është normale shkruan Nebih Bunjaku, të jenë  kafshërore, ku shumë  prej  tyre  në  këtë botë llapin me pangopësinë më të madhe, kafshatën e tjetrit. Mbushet sheshi deputetë/ në kryesi zgjedhen vetë/ lakmon derri dhe ariu/ lakmon macja edhe miu!.. Këto dhe vargje të tjera dëshmojnë për një libër të mirëfilltë dhe me spec të kohës .

Poezia e Nebi Bunjakut, në librin „Një samit për simit“, fshikullon guximshëm instinktin banal dhe anarkinë. Janë plot gabimet dhe replikat kundërthënëse që flasin gomerët. Kafshët e poemës në librin “Një samit për simit”  bëjnë  luftën  e  barkut  dhe  mishërave të  ndezur. Në  këtë  poemë  me  kafshë  e zhgabonja  të  pranishëm në  koalicion janë: derri, ariu, ujku, macja, dhelpra, gomari dhe minoritetet e tjera të kandrrave. Mirëpo, hiç më pak të angazhuar nuk mbesin as parlamenti dhe as deputetët  e  pyllit, moderatorët e mashtrimit, arixheshat me defa dhe qeniet e ftohta si gjarpëri dhe miu i gjirizeve.

Libri “Një samit për simit” është një libër artistikisht dhe estetikisht i realizuar bukur. Sepse në këtë libër fshikullues për veset e shoqerisë sonë, jo rrallë, gomari reciton gomarin, qeni lexon qenin, ndërsa ariu përqesh ariun… Frymëzimi i pulsit poetik: hëna, dielli, deti, mbrëmja, gratë janë figura anësore që rrezatojnë fuqishëm brënda poemës. Në këtë botë me plot trazira janë shumëzuar , zgërlaqët, keqbërësit e padukshëm, intrigantët , të fajshmit e pushtetit. Nuk kam prova se gomari ka hequr dorë mga gomarllëku, thotë autori, sepse gomarët në kohën tonë janë shtuar shumë. Andaj, „kujdes i dashuri gomar“! I tërë ky ahur është shtëpia e kafshëve, shtëpia ku zhgrryhet i dehuri.

Në librin “Një samit për simit” ka shumë për të lexuar për veset e shoqërisë sonë. Me të rrëxuar e me të shtrirë nuk bëhemi të qytetëruar. Me këmbët poshtë e lart, dhe më të poshtëruar të çasteve, nuk jetohet mirë. Baltërat e bodrumeve mbysin edhe cilësinë e kafshëve. Këto dhe peizazhe të tjera të poemës janë mesazhe që autori ia parashtron realitetit tonë. Do bëjmë teatër, ama teatër!.. që edhe ëndrrat të zihen me ëndrrën. Mbrëmë kam fjetur mirë, se në ëndërr  gjeta para dhe një femër të bukur.

Të qeshurat në „Samit“ jo rrallë  pikojnë dhimbje. Në fragmentin ; /Buçet himni nis kuvendi/ s´ka rëndësi cili është rendi/ kryesore të zihet vendi/ jo vendimet që nxjerr samiti/ po fitimet që lakmon fyti…Janë shpërthime cilësore të poetit, për ata që korruptojnë të vetët dhe popullin e tyre. Nëse kjo vepër lexohet ashtu si duhet, libri, “Një samit për simit” është vepra më e realizuar  artistikisht e kësaj gjinie në letërsinë tonë të bukur. Libri „Një samit për simit“, ka  një  gjetje  të  shkëlqyer  poetike, ku brenda personazheve, derri, miu dhe gomari, bëjnë  teatrin  e  të  pandehurve. Në libër, shihen qytete të  tëra të mbushura me  arixhesha, dhe me  gjithëfarë  thashethemxhinjë, të kafeneve të kafshëve të pyllit.

Etja  për  pushtet  nuk  ka  të  shuar, nga kafshët e poemës; / një gërdallë sikur në përrallë / për një pelë djeg një mëhallë…/ këto dhe vargje të tjera tregojnë satirën e mprehtë të shkrimtarit, Nebih Bunjaku, Nebih Bunjaku është nga Poliçka e Dardanës. Ciklin e ulët të fillores e kreu në vendlindje, tetëvjeçaren në Malishevë, të mesmen në Gjilan, kurse studimet në Prishtinë. Si student ka filluar karrierën e tij pedagogjike. Fillimisht punoi në shkollën fillore në Banjën e Sjarinës, Komuna e Mrdvegjës, pastaj në gjimnazin e Dardanës, në shkollën teknike të Gjilanit, në shkollën fillore të Banullës - Gllogofcit, në gjimnazin e Lypjanit, në shkollën teknike të Kastriotit. Ndërsa, prej vitit 1993 punoi në gjimnazin “Eqrem Çabej” në Prishtinë. Një mandat ishte drejtor i këtij gjimnazi. Është anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës dhe i “Pegasit” të Gjirokastrës për Prishtinë, si dhe Sekretar i përgjithshëm i Unionit të Shkrimtarëve dhe të Kritikëve Shqiptarë të Kosovës. Nebih Bunjaku është autor i 6 librave me poezi; 1.Dalje nga balada (1994) 2. Gramatikë zemre (2004) 3. Terapia e dashurisë (2005) 4. Një samit për një simit (2007) 5. Prushimë buzësh (2008) 6. Zemra nuk ka dimër (2009). Sukses autorit dhe shëndet!.

DËSHIRA HAXHI vjen në tryezën e lexuesve me librin e saj poetik me titull “Në fund të fundit”. Redaktor, korrektor  dhe faqosjen elektronike i ka bërë  poeti dhe publicisti Pilo Zyba. Parathënia e librit nën një këndvështrim orgjinal është bërë nga z.Alexandër Liti. Kopertina është përgatitur nga z.Ismail Rexhepi. Libri përgatitet të dalë nga botimi në përkujdesjen e Drejtorit të shtëpisë botuese “ADA” z.Roland Lushi…/

PUTHJA/

Putha dje,akoma edhe sot,

Dhe përsëri të puth, nuk di .

Jam si erërat e vjetra,

enigme, që puth kaltërsi…

Ne strehezën time, në qiellin tim,

rrezohem përpara asgjë-së.

o Zot …

kam frikë të kalëroj mbi vetëtimë !

Ngelem me vetmine time!

Ku puthjen e lëshoj, në krismë shkrepëtime..

Harrohem,kam ftohtë.

Një ditë do ta nis puthjen në buzët e epshit,

Strehuar në lot !

Jam bija e rrebeshit…!

FRIKE E LAGESHT!

E tërhoqa

vizën me forcë

dhe  grisa hartën.

Plagë mbi leter.

Lot e dhimbje mbi det .

Me një levizje

mendimet e palosura

humbën pernjeherësh.

Ndjenja të përmbytura.

Dallgë të shkumëzuara.

Këmbet e zhytura

në thellesinë e akullt.

Dritë e errësuar,

përreth…

Sa frikë e lagësht !

I trëmbesh ngrirjes,

humbur asaj thellesie.

o Zot ,

sa frikë kam të thahem

më mire le të digjem …!

E lyer

me ngjyrën e zjarrit

ja nis numërimit…

Ujrash të panjohura

përmbytem…!

E di me pret ti ne breg !

THIRRJE E PAFAJESISE SHPIRTERORE!

U mbyllën dyqanet e mëdha

dhe për çdo ditë,

pazaresh të lejuara,shiten dashuritë.

Premtimet e stolisura

shkëlqejnë mbi stola

e turullosin zëmrat e të uriturve .

Endrra të varura

në kordelet shumëngjyrshe

tirren kalimtarësh,pafajesisë rraskapitëse.

Të dashura zonja, zoterinj,

në dy cope,e treta, dhurate për ty…

….

Fjalë të ngarkuara me gjysmë çmimesh !

Kështu papritmas

mengjeset pikojnë mbremjesh

e gjendesh shtrirë parqeve të lumturisë.

Jetë e dallgezuar,

lidhur varkash,nyjeve të hidhura te fatit,

brenda saj belbëzohet lutja e vetme e pafajshmërisë.

Bujë që zhurmon pasqyrash rreshqitëse !

Kjo Jetë

një pazar ëndrrash që blihen e shiten me lek,

s’mund të ndryshoje,por mund të jetë disi ndryshe…

..dhe kjo

nëse ajo ditë, akoma s’ka ardhë,

ku me kilogram të shiten shpirtrat e gjallë .

PERMES DHIMBJES EGZISTOJME

U thava i dashuri im

dhe s’ka më gjurmë lagështie mbi mua.

Më të shumtën, e humba për të të gjallëruar .

E di i dashuri im ?!

Fustani i bardhë që të pëlqente aq shumë

nuk e di pse,kam vënë re, më është ngushtuar .

Ajo koha që i përket çdokujt

Dhe, që rezistent vazhdon të qëndroje,

është kohë durimi nga koha e mungesës sonë .

Shikon ato ëastet e paduruara

që presim të jemi afer njeri-tjetrit,

nuk i ngjajnë në të vertetë natës së pafund ?

Gjithsesi egzistojnë !

…dhe askush nuk plotëson

tragjedine “me dhëmb mungesa jote “.

Humbasim te zhytur shperthimeve te heshtjes .

________________se permes dhimbjes egzistojmë !

RRI ME MUA

Kur je me mua

bëhem melodia jote

që e pëshperitim puthjesh,

e me merr, e humbas ofshamave tua.

Kur nuk je askund,

me gjen akoma zgjuar

dhe bredh e endem orësh

simfonive magjepse te Moxartit.

Netëve të vona

në bishtin e kometës ulur,

përhumbur melodive të huaja,

rri e të pres, se marrezisht të dua.

Jam e dashuruar

dhe të të jap me shumë nga ç’kam, dua.

Ndaj me, mos më mungo!

Vetë erdhe të lulezosh petaleve të mia…

Rri me mua!

TE KAM PARE

Të kam parë që femijë

në përrallat që lexoja,

spirancash të anijeve ku rrugëtoja…

Të kam parë brënda vetes,

pikave çuditëse të fshehtësisë sime,

flladeve të ngrohta të energjisë shtytese.

Të kam parë,jam e sigurtë,

në pazhurmësinë tënde krijuese,

notave muzikore ku rri e fshihesh…

Të kam parë edhe errësirës,

atyre vështrimeve të çuditsheme,

kur frika ulej qepallave të pasigurisë.

Të kam parë më pare se ti,

kam lexuar murmuritjet e buzëve të tua,

fjalëve të pathena,këngëve të pakënduara.

Akoma edhe këtë çast i shoh

hijet e hapave të tua të lehta,

levizjet e matura të veshura me heshtje..

Të shikoj si me afrohesh,

…………dhe vazhdoj të hesht !!

EDHE TI  JE POET(E)

Flitet për psherëtima shpirtrash,

Tinguj dënesash mes gjelberimit,

akoma,zëra të mekura misteresh,

lotë dhimbjesh, që njomin agimet.

Dielli,Era dhe Qielli…

si poetët ëe të mëdhnj të botës,

nga fshehtësia e thellë e detit

godasin shkëmbinjsh melodinë e fundit.

Dhe këtë,Jo,jo…nuk e di kaq mirë,

fshehur aty sipërfaqes së lëngshme

të jetë këngë nga valët e dashurisë,

apo ankeset e një të gjalli të humbur?!

Por ti, o Njeri, që ke ëndrra të bukura,

përfito nga dobësia e vrarë e poetve,

që shohin zhgënjimet si ndjenja fisnike,

dhe mos rreshqit mjerueshëm parodive.

Nëse toka është e mbuluar me errësirë,

është mjegull për ëe trembur shikimin,

pak më tej luginave të përjetësisë

me peplo të trendafiltë mbulohen Agimet.

…se edhe Ti vetë je një i heshtur Poet,

ku dejesh rrjedh gjak i nxehtë fëmijesh !

E Ç’FARE TE TE THEM ME

Sa herë jam përpjekur

me gishtrinjtë e pergjakur

të gervishja fletëve të bardha

vërshimet e fjalëve të pathena?

Sa herë mendimet gerryese,

të etura qelive të çmendura

gërmadhash të lëna përgjysem,

pa kthim humbasin siluetave ..?

Sa herë pasqyrave të padukshme

kur heshtja me gëlltit fjalët

rri e fshehur hijesh

me çmendurinë time të pafajshme…?

E ç’far të të them më ?!

Mengjeseve të hirta

kur dielli ngroh shpirtrat

e zgjuara rrenjeve te mekatit,

fshij zëmërimin me penën e pafajësisë…

______________…ndaj mos më ki frikë !